Alans rzè so l' Aberteke. Biyografeye a vey avou m' vocåcion pol walon.
Dj' a skepyî a Viyance, dé Sint-Houbert, el fene mitan di l' Årdene, o coron di l' anêye 1953. Dj' a stî dins les totès dierinnès djermêyes [générations] d' efants k' ont co djåzé walon estant tot ptits. Et on cåzéve co todi walon etur camas e l' sicole comunåle. Troes u cwatre ans pus tård, ça aléve berôler [se modifier du tout au tout].
Dj' a cmincî a tuzer ki l' walon esteut-st on vraiy lingaedje etot aprindant li neyerlandès tins di mes umanités. Les particules séparables " weg ", " uit ", " neer ", " voorbij " rishonnént come deus gotes d' aiwe a leus soûs d' mestî [équivalentes] e walon " evoye ", " foû ", " djus ", " houte ". Minme po l' emantchaedje del fråze [syntaxe].
On pårler k' aveut-st èn ôte emantchaedje di fråze ki l' lingaedje vijhén m' aviréve esse on vraiy lingaedje. Pocwè, dabôrd, nel nén aprinde e scole ?
Cwand dj' a fwait mes scoles d' årtisyince (c' est po-z esse veterinaire) a Cureguem, dj' aveu-st adjinçné on bateme e walon. Li batijhaedje des studiants, c' est les asprouves k' on fwait passer åzès bleus eyet blouwetes (les noveas). On soçon do costé d' Lidje mi djha, après, k' i gn aveut bråmint d' francès divins mi walon. Sol côp, dji n' aveu nén rilvé l' cayet [je n'y avais pas prêté attention]. Mins pus tård, cwand dj' a dischovrou (fén asblåwi, èn ome !) totes les ritchesses do vocabulaire et des belès letes di totavå li Walonreye, dj' a rtuzé a pocwè ki mi copleu m' aveut dit çoula.
Ça fwait ki vo m' la metou a scrire et a scrire. Dj' a stî mo [très] bén aidî pa Lucyin Linåd [Léonard], des Relîs Namurwès - li Bon Diu si åme - ki dj' a cnoxhou pal gazete "l'Avenir du Luxembourg". Come on cåzot tos tchamps tos payis do walon e scole, dj' a fwait on live etcherpeté come les lives di flamind, d' inglès, d' almand. C' est " Ene Båke so les bwès d' l' Årdene "
Cwand on-z a strimé li live a Rdû, e 1984, dj' a stî ene miete sibaré k' on voeyeut e mi-minme " un espoir pour les lettres dialectales, luxembourgeoises en particulier ". Çou ki dji vleu, mi, ci n' esteut nén divni on " literateur ", mins ki les efants raprindénxhe li walon.
Eyet çoula, ça n' avancive nén, ça n' avancive waire, todi.
A fwait ki l' tins passéve, dj' esteu stomaké do vey, metans, mes ptitès neveuses ki n' savént pus çou k' ça vleut dire "ene gade". Et les waloneus k' estént tertos ki haetchént li coviete [tirer la couverture] tchaeconk après lu. Çou ki nos faleut, c' esteut on cmon scrijhaedje [une écriture commune]. Dji l' aveu dit dispu 1984 :
Nos walons, les fåt rfonde,
È fé on vraiy cåzaedje,
Scrire dins l' minme sicrijhaedje,
Tni do cas d' nosse trezôr.
mins adon, ça aveut toumé dins l' oraye d' on storné... [sourd]
Li deujhinme aloumire, li " flach " direut on bén, ki m' a pår enondé por mi m' enaiwer [m' investir à fond] dins l' naeçale do walon - façon d' cåzer, ca on n' s' enaiwe nén dins ene naeçale [on ne se jette pas à l' eau dans une barque] -, c' est cwand dj' a-st avnou o Marok, e 1977.
Li Marok, c' est on payis k' a stî colnijhî påzès Francès. Cwand dj' a-st avnou låvå, di dju, la fok [seulement] ki dji m' rinda conte k' i gn aveut deus sôres di Beljes : les Flaminds ki cåzént on lingaedje da zels, et les Walons, ki djåzént... francès. Ça fwait k' po les Marokins, dj' esténs des Francès eto, dj' ô bén [cela signifie] des ancyins colnijheus.
Pocwè, nozôtes les Walons, ni dvizréns dju nén on lingaedje bén da nosse ? Nos end avéns bén onk, Diale evole ! Li walon ! C' est ci apinse la, ki l' francès n' esteut nén mi lingaedje, nerén li lingaedje des djins ki dji handléve [traiter, travailler] avou zels, ki m' a bouté a-z aprinde raddimint l' arabe do Marok, et a raprinde mi walon.
Cisse pîce la di m' vicåreye, dji l' a conté dins Singuliers, 1993, (2), 13-16 et (3), 13-19.
Ça fwait ki dji scrijha come on pierdou di 1981 a 1984. Dipus did 100 bokets, di totes les cognes eyet di totes les sôres. Mins cwè fé avou tot ça. C' est k' ci n' est nén l' tot di scrire. Eco fåt i eplaidî [publier].
C' est la k' est l' nuk, dit-st i l' soyeu ! [voilà où le bât blesse]. Sins mzeures a prinde pås manaedjeus politikes po raprotchî les walons pårlers, eyet po raprinde et s' ridjåzer nosse lingaedje dins l' veye di tos les djoûs, gn aveut cåzumint pont d' avance di scrire. Po vos scrijhaedjes esse roistés dins on ridant come pîce di muzêye do vî vî lingaedje did ciddé [d'ici], c' esteut di l' ovraedje di vîpirincieus [archéologue], waire por mi, paret.
C' est so ces etrevéns la ki dj' a rescontré Lorint Hendschel, k' a bén vlou vni djåzer di çou k' il aveut cmincî pol "normålijhaedje" do walon. "Normalizåcion", c' esteut on mot ki m' shonnéve mo grandiveus; djel ribatijha "rifondaedje".
Li rfondaedje, dabôrd, mi shonnéve esse li seule boune voye po renonder l' walon. Dji l' aveu bén veyou avou "Ene Båke". Les mwaisses di scole ni sårént l' eployî po fé scole, paski leu walon, 20 km pus lon k' Transene, est ddja pår diferin di çou k' dj' a scrît å-z ôre li pårler des djins d' mes djins [à l'audition de la langue de mes proches].
Dins m' tiesse, li pordjet "rifondou walon" aléve rashonner tos les waloneus, di Nuvele a Måmdey, sapinse a on dvanceu, li Pére Grignard.
Åy, hê, ti !
Nonante åcint des waloneus ni voeyént nén voltî, - et minme voeyént evi - li pordjet di cmon lingaedje. L' aroke, c' est k' nolu n' a ene ôte atuze, bén etcherpetêye, po fé rviker l' walon pus lon ki l' clotchî di s' viyaedje. Gn a les cis k' ont ddja codåné l' walon, et li rclamer "moirt", mins sorvicant dins ses belès letes. Gn a ds ôtes k' el vôrént vey riwangnî des naxhes [niche, endroit] wice k' on s' endè sierveut dinltins, mins ki, po fé li rclame di çou k' on-z a lomé li "linwe-ehåyaedje", u e franlon, "planificåcion do statut", si rtapèt sol francès. Ça a stî inla. Come si l' academeye francesse ståréve ses idêyes en inglès !!!
Mins dji n' mi rinda nén. Les Årdinwès, on lome eto Ådnoes, çou ki s' prononce Ån'neus a Lidje, et a stî ricoprin "ågn'gneus", moeneus d' ågnes. Ça fwait k' i n' sont nén bukés tiestous po rén !
Copurade ki dj' voeyeu ki l' idêye n' endaléve nén a målvå. Lorint Hendschel aveut amoenné avou lu Tiri Dumont. Dj' aveu trové, dispu 1995, Pire Otdjåke. Tot spårdant nos nouvès idêyes, dj' avéns toumé so S. Quertinmont, pus so Djan-Pire Hiernaux. Totès djins ki voeyént bén ki l' mwaisse-voye do disfindaedje do walon passéve på rfondou.
Nos metîs "Li Ranteule" so pîs. Bénrade, Ive Påket, ki va divni si deujhinme prezidint, va moenner li soce sol voye do boutaedje po fé ricnoxhe li walon, dizo l' cogne d' on cmon lingaedje, emey les politikîs. Sol rifondaedje, dj' aléve aprinde a cnoxhe et a bouter avou Pablo Sarachaga, li prumî Walon del novele djermêye - les cis ki n' ont nén toumé dvins estant ptits - a aveur raprin nosse lingaedje pal voye do rfondou.
Dins m' famile, dji n' a waire sondjî a mete do walon dins m' vicaedje di tos les djoûs divant 1990. Mins come dji n' a måy rivnou ridmorer el Walonreye, et ki dj' m' a maryî avou ene crapåde did låvå, dji nos avéns adût a ns arinner dins l' lingaedje did par la (l' arabe do Marok). Tot-z ovrant sol rifondou, dj' a coprindou ki l' walon ni s' pleut schaper ki s' on l' djåzéve nozôtes minmes a nos propes efants. Ça fwait k' dj' a-st ataké avou mes zwers, ki l' pus vî esteut ddja on refoircî gamén. Mins l' dierinne, leye, a-st oyou l' walon dispu k' elle esteut e vinte di s' mame.
Dj' a djåzé tenawete a m' feme e walon, et s' a-t ele metou bråmint des mots e si oraye, tantea k' on pout ddja aler lon dins l' ramtaedje, mi e walon et leye mi responde en arabe.
L' aroke, c' est ki cwand dji rivnans el Walonreye, mes djonnes n' ont waire l'ocåzion di trover ds ôtes djins po tchafter avou zels. Et e scole - li pus vî a rivnou achever ses umanités el Beldjike -, nole aparince ni do walon, ni del Walonreye. Ça a l' air d' esse des mots disfindous dins l' boke des acsegnants. Pôreut vali ki dji m' brouyaxhe !
Asteure, li walon est ene vraiye drouke por mi, dins les deus sinses do mot: c' est l' veur ki dji so-st elaxhî après, come des ôtes k' ont leu ptit molon: li tévé, li fotbal, les colons... u li hachich. Mins eto, ça m' aide sifwaitmint a aswadjî les rascråwes del veye, ki dj' end a yeu m' pårt, come tertos.
Amen !
Dossî po les gazetes fwait e 1997.
Di Lucyin Mahin a Louline Voye.
Lucyin Mahin a vnou å monde a Transene, sol ban des Libins, on ptit viyaedje dissu l' Aiwe-di-Lesse, e 1953. Il a co l' tchance d' î dmorer disk' a 18 ans, et d' î viker si djonnesse a môde did dinltins. Dj' ô bén : dins l' traeyén et l' dalaedje d' ene pitite cinslote di l' Årdene, ou çk' on cåze walon come on respire.
Åresse, Lucyin aprind l' walon divant l' francès, et s' ni leyrè-t i måy hatch et match - come tant ds ôtes - i n' abandonrè jamwais, di dju, li lingaedje di s' djonne tins.
Tot studiant po-z esse årtisse (docteur des biesses) a Nameur, pu å Vî-Lovin, pu al sicole veterinaire di Cureguem, i s' agrance et-z esse målureus di vey li lingaedje walon tourner e cou d' poyon, a cåze k' on nel ranovleye nén po l' radapter å vicaedje d' enute et d' ådjourdu. Ça lyi va lon ki c' est des politikîs ki criyèt e toeteas et ki breyèt Barabasse o posse et dins les gazetes k' i sont des grands Walons, ki sont les prumîs a l' sipotchî. El sipotchî et li spratchî po fé plaece a on francès d' Paris, sins accint, et ki vout co rprinde li culteure walone a s' conte.
Diale m' ancate ! Diale m' evole ! Diale m' arape !
Dispu l' tins, Lucyin aveut bén veyou ki ci lingaedje walon la, c' esteut åk et ene sacwè bin da nosse, noste identité culturelle, sapinse Chôze, et kel faleut disfinde podbon... Et nén aprume dire - e francès - k' fåreut disfinde... ce cher bon vieux patois, la langue terroir aux expressions si savoureuses.
Les Walons, cwand k' i djhèt åk, i l' fijhèt.
Ça fwait ki nosse Lucyin s' enonde et s' lancî dins li studiaedje sistematike do walon. I va cweri après les beas mots walons mon les viyès djins. I léjhe les scrijheus classikes, di Calozet a Hinri Simon tot passant pa Bernus. I måke [marque, inscrit] tot çou k' il aprind et randjî ses papîs et les relire et les triyî a tinzayeure.
I n' aveut fok ki 31 ans cwand k' il eplaide et publiyî si prumî live " Ene bauke su les bwès d' l' Ârdène ". Il a bén adierci si côp, et s' a-t i reyussi, ca l' ovraedje si vind bén... dins l' payis d' avår la, todi. A cåze ki, di ces trevéns la - et c' est co on pô l' vraiy asteure - tchaeke pitit viayedje est fir di si patwès, et n' lére et n' atchter ki ci-la.
Lucyin a pris on no d' pene : Louline Voye. Louline, l' ouline, c' est li halene. Les oulines c' est l' sôbricot des djins d' Transene. Li halene evoye pask' il est evoye dispu k' il a rexhou foû di scole. Po cmincî, il a ovrè 10 ans pol Cowaidance Bedje (AGCD), come sicoleu eyet rcwereu evoyî pa l' univ di Lidje. Pu, i s' a metou a s' boûsse et-z amonter si prôpe clinike veterinaire, avou ene pitite cinse sayrece, po fé ses sayes et ses sayaedjes [expérimentation].
Rivnans a " Ene bauke su les bwès d' l' Ârdène ". Li prumî tome aveut moussî foû e 1984, mins gn aveut co des scrijhaedjes assez po-z endè fé sacwants ôtes. E 1993, les tomes 2 eyet 3 sont-st eplaidîs. Ça fwait ene bele pitite werene (ene nozêye vitrene) so les pårlers et l' vicaedje di l' Årdene d' enawaire. Po les scoleus, c' est åjhey a s' endè siervi, ca li live est pårti e 21 shijhes. Tchaeke shijhe, c' est ene luçon. Avou tchaekene si tecse, si lisse di målåjheys mots, si piceye di grammaire - li croejhete, sapinse k' on n' dit.
Mins so 10 ans, les djins ni rwaitèt pus l' walon del minme manire. On rvént tot belotmint et tot doûçmint a ene vicåreye et on vicaedje pus natural. On ricmince a vey des banslîs ki fjhèt des tchenas avou des schinons et les vinde dins les fôres et les dicåces a môde did dinltins. C' est, dandjreus, ene reyaccion siconte del societé d' alouwance (di cossomåcion) ou çk' i fåt wangnî todi dpus po coschirer todi dpus. Et çola, tot-z estant strindou, et bråylé, et seré et stressé do prumî d' djanvî disk' o 31 d' decimbe.
A cåze di cisse môde retro la, les djins vont cmincî pitchote a midjote a rdiscovri li patrimoenne rovyî do lingaedje walon. On-z adjinçneye totavå des copinreyes, des tåvlêyes di dvizaedje, des soces di rcåzeus d' walon. On djowe teyåte e walon dins totes les coines et les sorcoines et dins tos les racwéns del Walonreye. On studeye li walon a l' univ et dins des raploûs eternacionås. Gn a des lives e walon ki vudèt tos les moes...
Louline Voye est dins l' waxhlire,... dins la vague. I scrît si fameus "Istwere do Ptit Mårtén, li ptit gamén k' a stî emacralé på Pépé Crotchet ", eplaidî dins " Les cayîs d' istwere di Sint-Houbert e l' Årdene " et rpubliyî pa Omer Marchal dins si " Årmonak Ådnoes 1995 ". I fwait parexhe " Li ptite comére avou l' blantche camizole" (SLLW), ene sipoûle (ene istwere) di rivnants, u purade di rivnante, ca c' est ene pitite djonne comere do ban d' Libråmont. Mins Louline sicreye eto des istweres ki s' passèt o Rwanda, e l' Aldjereye, o Marok et bråmint des papîs a môde d' årtike di gazete.
C' est ene bataye di wangneye : les djins djins, ça vout dire li grand publik et pus seulmint les specialisses, si raspepièt di rlere des boket scrîts dins l' lingaedje di leus tayons et d' leus vîs péres. Mins wangnî ene batreye, ci n' est nén co wangnî l' guere. On ratind todi après li prumî discour e walon d' on grand politikî... u èn ôte sifwait disclitchant trevén, èn événement déclenchant, come l' a stî li codanåcion a moirt pa on tribunå ki n' coprindeut nén l' flamind di deus inocins a Gand e 1880, u li prumî cåzaedje e lussimbordjwès el Tchambe a Lussimbork e 1960.
Åresse, si on cåze walon avou mwints accints avå l' Walonreye, on s' coprind bén tertos, dowô ? Adon pocwè n' nén scrire tertos del minme manire, et cotinouwer a prononcî tchaeconk avou si accint, come dins tos les ôtes lingaedjes del daegn.
Lucyin Mahin a ciste idêye la el tiesse. Et cwand il a ene idêye el tiesse, ci monparan la, i n' l' a nén ôte pårt. Ça fwait k' i s' a metou a lûter po ci walon-da-tertos la, k' il aveut batijhî li rfondou walon. Mostrer k' i gn a nén k' les Flaminds ki savet-z esse des " Endrak-mak-mak ", des absujheus et des pårtizins di " l' Union fwait l' foice ".
C' est nén l' tot di voleur sicrire en on cmon lingaedje, ene langue commune. Mins s' fåt i co saveur, les mots da vosse, comint çk' on les dit dins les ôtès coines del Walonreye. Ça fwait ki l' ome s' a enaiwé - c' est s' mete e l' aiwe - dins l' diccionairaedje. D' on costé : ritrover tos les vîs mots di s' payis, di Sint-Houbert a Fumwè tot passant pa Bertrès, Djedene, Bive et Bouyon, c' est l' " Rasgoutadje des Bassårdinreces "... D' èn ôte des costés : ritrover tos les mots walons k' i gn a po on mot francès k' on vs baye, ene ratourneure francesse k' on vs dene. C' est l' nouzome ovraedje et l' teribe travay do Franwal, li diccionaire francès-walon da tertos, ki nosse Lucyin ovreye asteure so les " B ".
Enute, ouy e 1997, Lucyin-Louline sicreye co todi po sacwantès rvowes et s' ricweri sol walon tos tchamps tos payis. Po-z esse à la page, il a-st enondé si prôpe waibe Etrernet, et vos l' î pôroz atôtchî pa emile.
Avou l' Etrernete, sol Rantoele Daegnrece, i pout rdjonde a tot moumint tote ene rîlêye di soçons waloneus, et co des dijhinnes di disfindeus(es) des ôtes pitis lingaedjes (burton, basse, romantche, pweturlin, gayel) pattavå l' daegn.
Cwand rvent el Beljike, c' est aprume po fé do bokion et côper si pårt di bwès come dinltins. Cwand c' est fini, i toûne divins tote li Walonreye po prinde des racsegnmints et-z ecoraedjî tot çou ki pout fé del riclame pol walon. Ca, sapinse li, ...
Sins l' walon, on Walon si pout i co lomer Walon ?
M. Gabriel, divins: fitchî L. Mahin, 1997.
Alans rzè sol pådje Lucyin Mahin.