|
|
Lucyin Mahin Ene båke so les bwès d' l' Årdene (Ène bauke su lès bwès d' l' Ârdène) |
|
|
|
Lucyin Mahin Ene båke so les bwès d' l' Årdene (Ène bauke su lès bwès d' l' Ârdène) |
|
dierin rapontiaedje - last update: 2016-07-30
Dressêye:
Pris: 6 EUR tchaeke live + costindjes po ls evoyî; compte 367-0558807-42; IBAN BE66 3670 5588 0743; BIC BBRUBEBB.
Les pondants et les djondants.
|
|
|
|
Ci live cial a stî adjinçné pa Lucyin Mahin e 1980, avou les pinses ki ça aléve divni on live di scole po tos les roufions k' alént raprinde li walon, pal voye do "walon e scole". Il esteut etcherpeté come les lives di flamind, d' inglès, d' almand.
Li mwaisse tecse est scrît tot notant li prononçaedje do walon a Transene, on viyaedje do Nonne di l' Årdene.
Le sujet de chaque chapitre est une shijhe ou soirée où un petit garçon, li ptit Firmin, vient interroger son oncle, li nonnonke Colâs, sur de multiples facettes de la forêt ardennaise, et plus particulièrement: l'écorçage des jeunes chênes en vue de la fabrication de produits pour la tannerie (tome I); les anciens métiers de la forêt (tome II), les animaux des forêts (tome III).
Chaque texte en wallon est mis en regard de sa traduction française, non littérale.
Ensuite, on a une liste de mots de vocabulaire vus dans le texte, avec leur traduction, éventuellement un extrait de phrase.
Plusieurs chapitres contiennent des encadrés techniques sur les notions abordées dans la conversation des deux protagonistes, par exemple: la Wallonie française (dans le cadre des tanneries), les types d'irrigation, l'histoire de la protosidérurgie; les migrations d'oiseaux, etc. Ces encadrés sont aussi traduits en français.
Enfin, le chapitre se termine par des notions de linguistique wallonne: synonymie, mots de même famille, manière de dire bonjour et au revoir, et surtout des notions grammaticales: conjugaison des verbes des 3 premiers groupes, verbes auxiliaires, avoir et être, et 4 chapitres sur les prépositions.
Le livre est abondamment illustré, soit par des dessins originaux dus à Bernard Leconte et Mariannick Hardy, soit par des photos.
1ire shijhe: L'écorçage des petits chênes
Peler ås tcheneas
– Dins l' tins, les djonnes djins des viyaedjes inmént bén nd aler fé l' dicåce a gåtche et a droete, come les djonnes d' enute, ma fwè. I gn a ki ça n' esteut nén si åjhey k' asteure po ramasser cwate sôs. C' est po ça k' i waitént sovint di trover ene pitite ovraedje dins les bwès.
Cwand dj' esteu djonnea, ene miete pus vî k' twè cwandminme, saiss, onk des mestîs ki nos rapoirtéve li pus, c' esteut d' aler peler ås tcheneas. C' esteut des åbes di vint trinte ans. C' est zels ki rindèt li meyeuse schoice, k' i parait. On aveut droet d' peler les cis k' estént so s' pårtaedje di virêye, k' on-z aveut tiré après li novelan. Ki, pa des côp, on è fjheut co ene pårt u deus d' pus, sovint k' on vî vijhén vos aveut dné les schoices. po cmincî a peler, i faleut ratinde li moes d' may, å moumint k' el séve kimince a monter. Ça duréve troes samwinnes on moes å long. Adon, on côp k' les åbes fouyént, on n' î pleut pus aler, et i faleut ratinde li séve del Sint Djan, come on djheut.
– Et c' est cwand, mononke, li Sint-Djan ?
– Â, c' est vraiy, vos n' conoxhoz pus vos sints, don, vozôtes. Et bén, li Sint-Djan, ça toume li 24 di djun. I n' î ploût nén sovint. Mins cwand i ploût, on dit k' el plouve del Sint-Djan fwait des noejhetes tote poureyes... Adon, on waitive d' aveur ene boune djournêye. Ca, a l' prumire termene del pelinne, sol fén d' avri u l' kiminçmint d' may, i gn è vneut co bén pas des côps ene froede bijhe. Cwand i bijhive insi on n' åreut pus seu peler. Lu ci k' åreut volou travayî di totes foices, i leyive des ptites nuketes di schoice après l' blanc bwès. On djheut k' les åbes avént des poes, paski ces ptitès nuketes la estént a pô près come des poes. On côp k' el cir esteut po s' mete å Midi, la, adon on pleut-z î aler francmint. On rwaitive les stoeles li nuteye di dvant. Si ele siclatixhént d' ene façon k' les viyès djins conoxhént bén, c' est k' il aléve fé oraedjeus l' londmwin. C' esteut do bon tins po peler. Adon on s' rewoeyive a cwatre eures å matén, manire d' ataker avou l' solea ås aireus do djoû. Li feme aprestéve kekès fadêyes et on bidon d' noer cafè c' esteut sovint do tene, saiss, si tene k' il åreut seulmint stî on cwårt di poy pus tene il åreut yeu trawé, on tchôkive tot ça dins li cårnassire, et pu hay des guetes på cou d' l' eglijhe, på pazea do curé, e rmontant l' Flaxhi et e passant houte del Faloejhe, disk' å Martcha. On côp arivé a l' pårt, on tapéve li malete djus, a l' coete padrî li pate d' èn åbe et on rexheut l' peloe foû del potche.
– Po cwè fé, on peloe ?
- Ay Mins çou n' esteut nén on peloe come po peler ås canadas u splitchî ås raecenes, saiss. Ratin on pô, dji m' è va fé mostrer onk ... »
Li mononke drouve l' ouxh do manaedjî, rinaxhe on moumint dins tos les tchinisses ki sont disbrôlés la, cou dzeu cou dzo. Pu i rclôt l' ouxh et drouve onk des ridants di dzo. Laddé, c' est co todi l' minme tåvlea. Ene troye n' î rtrovreut nén ses djonnes!
– Pourtant, c' est bén l' diale si dji n' l' åreu nén muchyî avår ci, k' i grogne dins lu minme.
I grevisse co on moumint dins s' cafarnayom, pu i s' renairit.
– Dji m' va waitî do tel ritrover po dmwin, dit-st i, ca i m' shonne k' il est grand tins d' aler coûtchî, la, mi.»
2inme shijhe: Le couteau à écorcer
Li peloe
- Bonswer, mononke.
– Ha!
– Dj' a vnou d' boune eure enute, po k' el shijhe ni soeye nén vitmint houte.
– Dj' a rtrové l' peloe, la, enute del vesprêye. Dj' a randaxhî cåzu dins tote li cassene. Et i gn end a, saiss, des nanches, del cåve å gurnî. Il esteut stitchî dins li ptite viye dresse di tchinne k' est a l' tchambe dirî.
– Dji l' pou bén vey ?
Taiss k' åy, don, taiss k' åy. Waite : c' est deus côps rén. Portant, dji t' waeranti k' on nd abatéve, saiss, del ovraedje so ene djournêye avou ça.
– Li mantche, il est fwait avou cwè ?
– Avou del côreye. Adon t' î emantchives d' on costé on ptit grifoe. C' esteut po-z adåmer li schoice k' on rfindeut do dzeu å dzo. Di l' ôte costé, t' aveus li lame, avou èn arondi dbout k' on stitchive padzo li schoice pol discaler. Ki, dins l' tins, on nd a fwait avou ttafwait, des peloes, minme avou des oxheas.
– Est çk' on peléve so l' åbe dressé udonbén k' on l' foteut djus divant di cmincî ?
– A neni hin m' fi. C' esteut bråmint pus åjhey d' l' apougnî did dressî. On l' sipatéve a hôteu d' ome. Pu ç' côp la, on l' fouteut djus a l' hatche, e bén waitant di n' nén l' fé toumer por lu s' ecramyî dins on toupet d' côrîs. Ca adon, i l' faleut disdjoker e l' haetchant foû et e l' aflaxhant dins ene trawêye. Adon, on-z apougnive li tiesse, et on peléve li dzeu del tronce disk' ås grosses brantches. Des côps, po-z aveur pus åjhey, on gadléve, ça vout dire k' on n' abatéve nén l' tchenea a l' pate, mins on l' ricepéve a on mete u deus. Mins on ni l' soyive nén tot houte. Adon, l' åbe dimoréve pindou pa on xherbea après l' broustion del pate; ça fjheut come ene gade. Come ça, li tiesse del tronce esteut a hôteu et on n' aveut k' fé d' s' abaxhî po peler. Po on bea-z et droet tchenea, ça fjheut troes cwate metes di longueur di schoice. Mins on cÔp k' ti touméves so on laid crawieus åbe, onk k' aveut crexhou d' mizere d' aveur poûssî l' long d' l' aiwe, u co a des plaeces k' i gn a ki n' adurèt nén l' tchinne, adon ti n' aveus k' deus metes di schoice, et co del sakêye. Tins del guere, cwand les djins lodjént l' diale e leu boûsse, i passént minme leu tins a tirer li schoice des grossès coxhes i metént li brantche so on blokea, et s' bouxhént dzeu avou come ene makete.
– Et ça aléve vite po peler ?
– Ça aléve vite po l' ci ki n' rovyive nén d' bouter so l' peloe, la. On côp k' t' aveus findou ene cråye tot do long avou l' grifoe, i l' faleut rmouwer, saiss, li pougn, do dzeu å dzo et di gåtche a droete avou li lame tchôkeye etur li blanc bwès et li schoice. I gn aveut des côps k' ça s' discoléve come po rire. Ça s' dismantchive come ene pea d' robete et l' tchenea esteut dismoussî so pont d' tins. Mins pa des côps, i gn aveut des mantches a mete et a l' nute, valet, on s' è rsinteut ås djonteures des pougnets, saiss.
– Et les schoices, c' esteut po kî ?
– A ça, c' esteut on martchand ki vneut atchter tote li côpe a l' comene. Et lu, i payive l' ovraedje des djins å kilo di schoice. Mins atincion, hin, tote l' ovraedje n' esteut nén fwaite paski t' aveus tiré li schoice foû des åbes, la. El faleut co fé souwer. Mins ça c' est co èn ôte cayet ki dj' årans tot l' tins po-z e plaidî dmwin.
Li sårtaedje
– Mononke, vos ki conoxhe bén tot, ça m' a sbaré d' ôre taleure kéconk cåzer d' on viyaedje ki s' lome li Sårt, et ci n' esteut nén li Sårt k' est dé Tchonveye mais èn ôte ki s' lome li Sårt-Custene. Adon, dj' a rwaitî so ene cwåte, et dj' a veu k' i gn aveut co mwintes ôtes viyaedjes k' avént on no avou «sårt». Did dou k' ça vénreut bén, don, ç' no la ?
– Minme a Transene, dj' ans ene plaece k' on lome li Sårt Djî. On sårt, c' est ene plaece k' on aléve sårter. Li sårtaedje, c' est èn ovraedje k' on a fwait dinltins dins tos les bwès et les mwais tchamps d' avår ci. A l' fén, on n' l' a pus fwait ki dins les virêyes k' on-z î aveut stî peler ås tcheneas. Adon k' on-z aveut tcheryî les coides di bwès et les faxhenes evoye, on ramasséve les coxhes et les coxhetes, les foyes et les waezons, et on-z è fjheut on fornea po-z î poleur mete li feu.
– Mins a ké moumint k' on fjheut cist ovraedje la ?
– T' sais bén, dinltins, cwand on-z aveut tos les sints, c' esteut åjhey po s' î rtrover. Ti pleus ataker a broûler do côp k' i fjheut tchôd, divant li fnå si ti vleus. Mins s' i ploveut, t' aveus l' coye : « Cwand i ploût a l' Sint-Medåd, on n' ribroûle nén les sårts » dit-st i li spot. Adon, i faleut rataker après li fnå. La Sint-Lorint, c' est l' dijh d' awousse, don. Et bén, on djheut todi : « A l' Sint-Lorint, li feu å sårt mins 1' four eddins. »
– Li four dins l' feu ?
– Nonna, hin; ça vout dire dins l' gregne sol traveure... Pu ç' côp la, s' i fjheut bon, ti fjheus l' awousse. Li prumî d' setimbe, c' est l' Sint-Djî. On djheut ki cwand i fjheut bon a l' Sint-Djî, on pleut co raler sårter on djournå et s' li broûler. Ca i faleut waitî d' roister cist ovraedje la a l' fén d' l' esté, divant k' i n' riplouve, ca cwand les coxhes s' avént racrouwi, ça divneut malåjhey po l' feu prinde. On côp k' la pårt esteut bén rnetieye, on hawéve li tere inte les stoks, disk' a tant k' el plaece soeye tote kibetcheye. Après, on meteut 1' feu å tas d' coxhes; et pu ç' côp la, cwand l' braijhisse s' aveut yeu distindou, on ristraméve les cenes sol pårt. Ç' esteut ene ovraedje di negue, hin, ça, valet. Dayeur, cwand on a ene laide niche corwêye a fé, k' est çk' on dit ? « Dj' inmréve co mî nd aler dhawer ås sårts, tén ! »
– Et pocwè s' aler fé crever a ça, insi ?
– Pocwè ? Dins l' vî tins, dji t' cåze des anêyes 1800 et des, li rindaedje des sårts, c' esteut l' fadêye pol mitan d' l' anêye. Li broûlaedje des coxhes et l' ristramaedje des cenes, c' esteut po d' l' ingrais, don. Ca i faleut rinde a l' tere ene pitite pårt di ç' k' on lyi purdeut, ca ôtrumint, elle åreut yeu vitmint stî spoujheye (...) Pu ti seméves li waessin; a l' mwin, bén seur. Pou l' reterer, on purdeut ene grosse sipene k' on trinnéve pattavå l' pårt. Come ça, i n' esteut nén trop rcatchî, pusk' on dit ki l' swele doet todi vey eraler s' mwaisse. L' anêye d' après, målureus, twè, t' aveus do waessin pus hôt k' ene djin.
– On l' fåtchive a l' pitite machine ?
– Ti n' åreus ddja seu, don, malén Djåke, avou les stoks. On l' aléve côper a l' seye. On siyive kékes pougnêyes di dinrêye, disk' a tant k' on-aveut on djavea. Adon on l' loyive a djåbe avou on loyén d' swele k' on loméve on fåsson. Cwand c' est k' on-z aveut fini l' tchamp, on dressive les djåbes a set po fé ene croupete. I n' faleut bén seur nén rovyî d' emantchî ene tchape a l' copete.
– Cwantes anêyes est çk' on pleut semer do swele dins l' sårt ?
– On nel seméve k' èn-an. L' anêye d' après, t' aveus les djniesses, les brouhires et les sticots ki rdjetént. Ça, c' esteut co da tinne po deus troes ans. Ti les pleus ndaler côper – les brouhires avou li få d' brouhires et les djniesses a l' seye – por twè stierni les gades. Ç' esteut sovint les femes k' î alént avou l' berwete. Ele siyént les djniesses, ele les botlént, ele loyént les botes avou des scchinires pu ele tcherdjént ttafwait sol berwete. Mondiu todi, cwand on-z î rsondje, valet: li berwetêye n' esteut djamåy assez hôte por zeles, don, dandjreus. A l' fén, elle etoirtchî ene viye coide di ttåtoû, et ele dialént tant k' ele polént po k' li coide soeye bén tinkeye.
– Pocwè k' c' esteut nén les omes k' alént siyî ås djniesses ?
– Il î alént ossu, hin; mins les omes, zels, c' esteut cåzu tertos des bracnîs, don. Cwand i moussént dins l' sårt, i cschirént l' mitan d' leu tins a waitî d' apicî on cok di brouhire u on rålea d' djiniesse.
– Disk' a cwand k' on-z a stî sårter dins les bwès ?
– Dj' î a co stî dvant l' guere cwand dj' esteu gamén. Dji m' rapelrè todi k' on-z aveut eterprins on sårtaedje dins ene côpe a tire et a air e Bwès d' Oû, avou l' Djåke do Banot. Mins on aveut volou fé a l' modiene, la, nozôtes: on n' aveut cåzu nén dhawé. Ti sins bén k' adon, li swele n' årè waire yeu stî eteré et k' i gn årè yeu bråmint d' edjalé. Come d' efet, da, dji n' avéns yeu k' ene mo tene dinrêye. Li Mimile do Blanc aveut sårté djusse djondant nozôtes, mins a l' viye môde, la, lu : e dhawant s' pårt disk' a todi, cåzu come s' il åreut yeu foyî s' corti. Cwand il î ovréve, i n' esteut nén a rpaxhe a l' nute, li pôve laid Mimile; i magnive sapinse k' on dit come on sårteu. Mins avou tot ça, å moes d' awousse, il aveut ene dinrêye di tos les diales.
– Çou k' dji n' saizi nén, mi, c' est ki ç' swele la esteut metou e fén mitan des bwès, et k' les bixhes n' î vnént nén brostiyî a grands côps.
– Bén taiss k' åy, don, k' elle î vnént. Mins i gn è-n aveut ddja bråmint moens k' enute, pask' on-z è dispindeut mwintes ås bricoles. Les cenes ki dmorént n' årént todi seu ndaler partot, hin m' fi. C' est k' i gn aveut des sårtaedjes dins totes les virêyes. Et pu ç' côp la, t' aveus co tos les prés djondant les bwès ou çk' ele plént plitchoter dins l' bon ptit fén vete waeyén. Tén ! t' aveus des prés dispu les Distelaedjes disk' e fén fond del Få Mayå. Et il estént tertos raiwés.
– Cwè çki ç' esteut, ça, raiwer ?
– Åy mins mildio, on n' si va nén anuti dpus k' ça enute, saiss. I fåreut nd aler coûtchî on pô yeure po poleur aler a messe dimwin å matén. Dj' årans co bén des shijhes assez po plaidî do raiwaedje, va.
12inme shijhe: La fabrication du charbon de bois
Les fådeus
Sabaye si t' vous moussî enute, hê, Firmin, ki t' es la ki schoute sol soû d' l' ouxh. Cwè çki t' as bén ki buzike la ?
(Li ptit Firmin est ascropou dé li scrotoe et rlouke come des bokets d' bwès broûlés ki sont dins on vî scratchoe)
- C' est do tcherbon, ça ?
- Ây, mins nén do tcherbon d' tere, la. C' est do tcherbon d' bwès. C' est avou ça ki les djonnes djins d' enute fijhèt griyî l' tchå so des ptits fors divant l' ouxh. C' est l' môde, don, ces griyeyes la, asteure, k' on dit cobén des forneas u des båbcuwes. Ebén, do tcherbon d' bwès, la, on nd a fwait des cints et des cints ans dins les bwès d' avår ci. Il a stî on tins k' on nd åreut tant fwait ki co d' on pô, on åreut blanki côpes et virêyes.
- Pocwè k' les djins avént si télmint dandjî d' tcherbon d' bwès Po griyî l' tchå ?
- Nonna, hin, l' inocin catoize ! Ti comprins todi boû po vatche, don, enute ! C' esteut po mete dins les forneas des foidjes. Nén seulmint les foidjes do marxhå, saiss. T' aveus ossu mwintes foidjes k' on-z î fondeut å fier. T' end aveus ås Noûponts, t' end aveus sol Vå d' Pwès, al plaece k' on lome co asteure "Les Foidjes", et pu ç' côp la, ti raveus co l' fornea del Masblete, a Nåwene; dji t' cåze did la deus cints ans et co hay, hin, valet. Avou l' fier, on fjheut totes sôres di cayets, minme des bolets d' canon et minme des canons. Di ç' tins la, on n' aveut nén co trové li tcherbon d' mene. Ça n' esteut ki d' djusse ki l' foidjreye si vegne mete eyou çk' i gn aveut do bwès; po ça, rén d' té k' l' Årdene !
Cwand t' aveus des mwaisses di foidjes ki voeyént lon dvant zels, i spårgnént l' bwès et i rplantént a fwait k' il abatént. Mins t' end aveus des veråts godis k' årént scroté et griyî disk' al dierinne coxhe. C' est dandjreus çou ki s' a passé a Transene o Bwès Broûlé, et a Viance sol Broûlé Ternea; ôtrumint, pocwè çk' on åreut lomé ces plaeces la insi ?
" Les bwès crexhèt padvant les peupes, et les trîxhots padrî zels " dijheut i l' sicrijheu.
- Dji m' dimande todi bén comint çk' on pout fé do tcherbon avou do bwès, la, mi.
- Ça, c' esteut tot on mestî. Po cmincî, on ramexhneut les rondins, les schinetes et les ptits bwès, k' on-z aveut rcepé a on pô moens k' on mete. Såf li bwès d' fagotaedje, on moennéve totafwait evoye. C' esteut ça, la, saiwer l' côpe. Come ça, li pårt esteut bén rassonrêye, et elle aveut ça pus åjhey po rdjeter l' anêye d' après. Cwand l' fåde n' esteut nén trop lon, on vudindjive a l' berwete ås deus schaletes. Ci côp la, cwand i faleut saiwer ene pårt metowe ou fén mitan d' on bwès, il esteut d' kession d' fé ene voye di saiwaedje d' acsion, et d' berweter l' bwès a l' tcherete. Di ç' tins la, t' aveus co mwintes tcheretes k' estént haetcheyes pa des boûs, et l' tcherieus, c' esteut l' boûtî. I fjheut martchî avou les tcherbonîs po moenner tot l' bwès evoye disk' a l' aire di fåde. Laddé, on l' distcherdjive, et on l' arindjive e coides, po k' il î rsouwe tot l' ivier, et co tot l' bontins, ca on n' l' aléve broûler k' l' anêye d' après a l' esté.
- On pleut fé do tcherbon d' fåde avou l' tchinne u avou l' blanc bwès tot parey ?
- Taiss kåy, pusk' on ndè fjheut avou l' bwès d' côpe come avou do bwès d' virêye. Mins non pus, k' on deye çou k' on vout c' esteut l' bwès d' hesse ki rapoirtéve li pus et ki dmoréve li pus bea estant tcherbon. Li bwès d' tchinne, lu, i tournéve sovint a cindes.
Divant d' dresser l' moye di fåde, i faleut aprester l' aire di fåde. On tchoezixheut ene plaece metowe bén a plat. Si c' esteut ddja l' plaece d' ene ancyinne aire, i gn aveut k' a la rsårter. Ôtrumint, cwand c' est k' on prindeut ene novele plaece, on l' daméve comifåt, on saetchive les pires et on råyive les pus grossès rcinêyes foû, pu on-z î straméve del poûssire di fåde.
- Del cwè ?
- Del poûssire di fåde: c' est l' noere tere ki gn è dmeure so l' aire di fåde cwand on nd a yeu tiré l' tcherbon d' bwès evoye après l' cûtêye. On-z è ståréve kékès schouplêyes pattavå, et on dnéve on ptit côp d' harcot po såcler l' plaece, po k' el poûssire di fåde et l' tere soeyénxhe bén cmaxheyes. Si on vleut fignoler l' cayet, et-z î mete ene dierinne mwin, on foyive on pô l' mitan do rond; ça fjheut come on ptit potea d' on pô d' pus k' on mete lådje, k' on loméve li fosse. Totåtoû del fosse, on dresséve troes u k' c' est cwate pîces di deus metes céncwante, troes metes, k' alént siervi d' budeas po li tchminêye. On les raloyive å dzeu avou des håres di côrî, po k' ça fwaiye come ene gade. Après ça, on-z emintchive des fagots di ttåtoû del fosse e leyant li tchminêye e mitan. On-z astokéve les pus ptits des rondins siconte des fagots po fé l' prumî lét. I les faleut adjinçner li pus seré possibe, sins pont leyî d' vude. Pu, on-z etasléve les pus grossès rouyetes, et minme kékès schinetes po fé l' deujhinme lét, tot metant des fagots ttåtoû do trô del tchiminêye. I dmoréve a fé l' combe, li troejhinme lét, djans. On-z î pleut mete on stok u sacwantès rouyetes soyeyes e deus, pu on rabôréve avou des rames di bôle, des foyes di hesse et des mossireas, po k' ça fwaiye come ene tchape a l' copete del moye. C' est a ç' moumint la k' on voeyeut si ttafwait aveut bén stî basti d' asgur, ca ôtrumint, li moye pleut groûler djus cwand on-z esteut k' emantchive li copete.
ene pitite moye a deus léts.
- Et pu on-z î meteut l' feu, dowô ?
- Po k' ça fwaiye on braijhisse, ki tot blame et toûne a shoufe, motoit ! Mildio, c' est nén di t' fåte ki les gurnouyes n' ont pont d' cawe ! I faleut rcatchî l' fåde avou des waezons et del fene tere, don, divant d' l' esprinde. On leyive djusse on ptit trô å dzeu del tchiminêye.
On leyive eto sacwantès ptitès craeyes so l' toû tos les metes, tos les metes céncwante: c' esteut les drovoes.
- Kî k' c' esteut ces fådeus la ? Des djins do viyaedje ?
- Neni, don. C' esteut des djins d' mestî ki vnént des côps did bén lon. Dji m' sovén des cis k' avént eterprin des fådreyes al Plinne des Minires disk' après Måtchimont et l' Tiene des Gades di Tchanlî. I didvinént d' après Serfontinne. I ratchtént do bonmartchî bwès, soeye-t i ås comenes - adon, c' esteut do bwès d' côpe, sovint do bon bwès -, soeye-t i ås djins s' il avént leyî trinner des grossès coxhes so leu pårt di virêye.
Pôves laids fådeus ! Il estént télmint todi maxhurés på tcherbon k' on les loméve les "moreas", pask' il estént si noers ki t' n' åreus dit des Môres. A Ôtchamp, åresse, i gn a ene plaece k' on lome li "Croes Morea"...
I baraként sovint dins les bwès ou çk' il avént d' l' ovraedje. I fjhént dins tos les cas ene pitite cahoute po zels si mete al coete cwand i gn è vneut ene foite walêye.
Avou sacwants ptits xhames di pelozeas come meubes, il estént ahessîs po rprinde alinne tins del drache. Ça n' esteut bén seur nén l' tchestea d' Roûmont, mins il î estént leu mwaisse, come... Morea e s' cahoute.
So tote li campagne, i n' voeyént k' les martchands d' tcherbon ki vnént tcheryî avou leus plantchtés begnons u leus benes di oizires u d' schinons, et pa des côps l' gåre ki passéve taper èn ouy et vey s' i n' aduzént nén dtrop l' bisteu.
Po sel mete el potche - dji vou dire li gåre -, on lyi vudive ene boune gote di blanc peket por lu s' reschandi. Sol fén del samwinne, les femes apoirtént l' amougnî dins des grandès hotes k' elles avént agritchî après leu dos. I gn aveut do cafè, do lård, do djambon, do blanc et do rodje souke, des oûs, et do pwin di speate u do pwin d' swele, ki s' wårdéve mî k' el blanc pwin.
Avou ça, i restént ahessîs pol samwinne. Mins les femes ni vnént nén todi fé corwêye, saiss, ca elles eralént avou ene hotlêye di gréves, et pa des cops ene robete, des trûtes u des grevesses, on cok di brouhire, des cwayes...
- Et comint çk' i metént l' feu a l' moye ?
- Gn a todi rén ki broûle po t' l' espliker. I serè co bén tins dmwin, dowê mi ptit mozet ?
(Li mononke tchåspougne li tchivleure do ptit Firmin avou ses crawieus doets. I s' renaire, dandjreus, l' gamén, tot fir k' il est d' esse li gåté d' èn ome ki cnoxhe tant d' cayets).
12inme shijhe: La fabrication du charbon de bois (2).
Blanke foumire, bleuwe foumire.
- Èt sovénss co bén comint çki l' moye di fåde est montêye, hê, Firmin ?
- Taiss k' åy, don ! Elle est come refaxheye avou del fene tere, des foyes, des mossireas et des waezons. Gn è dmeure djusse li trô del tchiminêye å dzeu, et les drovoes so li dzo.
- Djusse, Ågusse ! To sårès k' on fjheut sovint deus rilêyes di drovoes, ene å raeze di tere, ey ene ôte céncwante, swessante cintimetes hôt.
Divant d' mete li fåde e feu, gn aveut mezåjhe del waeranti di ttåtoû avou sacwants hayons fwaits avou do strin et des coxhes. C' esteut po l' tiraedje èn nén esse cabrouyî, cabén k' il åreut yeu fwait del grande air. Adon, li hôte fåde esteut fene presse; gn aveut pus k' a-z aloumer li rnåd.
Li rnåd, c' esteut des ptitès schinetes ricepêyes e bwès di stouve, k' on fjheut on ptit feu avou so l' costé. Cwand ça braijhnéve, on prindeut ene schouplêye di flamrons, on montéve avou dissu li schåle k' esteut astokêye siconte del moye, et on vudive les braijhes e fond del tchiminêye. Ça fjheut ene volêye di spitrons. Adonpwis, on ricmincive : ene schouplêye di braijhes, pu ene bresseye di ptits setchs bwès di stouve, pu to raveus des braijhes, disk' a tant k' el tchiminêye soeye bôrêye a hope.
On leyive prinde li feu, ki dveut wangnî tot bea doûçmint les faxhenes, pu les bwès. A ç' mournint la, gn aveut co do tiraedje.
Tins del prumire djournêye, il esteut d' kession d' waitî a si ovraedje a deus côps. Si l' fåde fouméve blanc, c' esteut l' bon; mins cwand l' foumire ki rexheut foû des drovoes divneut bleuwe, c' est ki l' feu aléve trop roed.
Del blanke foumire, c' est k' el feu va djusse comifåt.
Minme ki pa des côps, li fåde trawéve, et l' feu passéve houte do rcatchaedje. Dj' åreu volou k' t' åreus veu adon nos fådeus dårer abeye abeye po ristoper l' trô et rclôre les drovoes.
"Vivmint l' fén del vesprêye, pinsént i dandjreus, ki dj' rastrindénxhe li tiraedje tot rboutchant li tchminêye".
Po ça, i faleut del fene tere passêye a l' passete. Li ci ki montéve sol moye aveut todi des shabots d' bwès a ses pîs. I ståréve li fene tere sol gueuye del tchiminêye, et il è ristraméve ene coûtche pattavå. C' esteut ça k' on loméve li faxhea.
Li fådeu rastrind l' tiraedje del moye, et stinde on faxhea d' fene tere.
Avou l' moye ravôtieye inla, i plént todi ndaler coûtchî trankeye. Li cûtêye esteut bén evoye.
- Et cwantes djoûs k' el leyént broûler, insi ?
- Dijhans: cénk shijh djoûs po les ptitès moyes di 25 coides, disk' a cwénze djoûs po les grosses di 75 coides. A fwait ki l' cujhaedje avancive, li moye raptitixheut et s' si retasléve. Ça divneut ene basse fåde, nén pus hôte k' on mete céncwante, deus metes.
ene basse fåde (distindowe).
C' est todi les léts di dzeu ki tournèt les prumîs a tcherbon. Li fådeu l' sinteut e stitchant dins l' moye ene pike di fier ki s' emantchive après l' mantche del schoupe, et k' on loméve on fixhot. Adon, i prindeut on gros paxhon d' pîce, li forgon. I forguinéve dins l' moye po fé des trôs di dzeu å dzo, po fé ravaler l' feu disk' å prumî lét. C' est po ça k' ces trôs la, on les loméve les avaloes.
moye di fåde avou on forgon metou dsu, et des avaloes (les trôs metous pus bas k' els ôtes) ki foumèt.
- Comint çk' i distindént l' fåde ?
- Cwand c' esteut sol fén do cujhaedje, on ristopéve tos les trôs, drovoes et avaloes tot parey, et on ratindeut co 24 eures po l' cûtêye poleur rafroedi. Adon, s' i n' ploveut nén, on pleut discatchî. On rihaetchive li faxhea djus del moye, pu on rléjheut les bokets d' tcherbon avou l' havet.
T' aveus les beas bokets, les pierdons, ki n' avént cåzu nén stî aduzés på feu. To raveus les arseas : c' esteut do tcherbon må fini; et, al fén, t' aveus les braijhetes, des ptits bokets ki s' avént dismantchî, u ki provnént des coxhetes et des ptits bwès.
arseas ås pîs d' ene moye di fåde.
Po vey si t' cujhaedje aveut bén reyussi, to prindeus on boket d' bea tcherbon et tel schetéve e deus. S' i sclatixheut bén francmint e fjhant on beazè clair brut, c' esteut sene ki c' esteut do bon. Ci côp la, s' i s' sipiyive e meye bokets, c' est k' c' end esteut rén.
- A voste idêye, cwè çk' ene moye rindeut come tcherbon d' bwès ?
- T' aveus do côp meye a cwénze cint kilos po ene moye di céncwante coides, la. Si t' contes pal groxheur, t' aveus deus berwetêyes di tcherbon po troes berwetêyes di bwès. Ça n' rindeut nén co si må k' ça don.
- Et cwè çk' on ndè fjheut, on côp k' il aveut stî relî ?
- A ! Dinltins, cwand c' esteut po moenner ås foidjes et ås forneas, on l' tcheryive evoye a fwait dins les benes ki dji t' dijheu ersè. Saiss bén k' on l' moennéve pa des côps bén lon. Les Gåmets li vnént cweri po leus foidjreyes disk' a houte di Sint-Houbert, dins les Freyirs.
Après, cwand les foidjes n' end ont pus yeu dandjî, on l' essaetchléve et on l' aléve vinde al veye a cénk francs do kilo. Dji t' cåze did diviè 1948, 1949. On moumint dné, c' esteut rcwerou come del manoye di påpe. C' est paski ça broûléve sins pô fé d' odeur ni d' foumire...
Cwand on-z aveut rsaetchî les beas bokets, on rpoujhive dins les braijhetes avou l' fonne a doze dints. On les ramexhnéve soeye-t i dins des saetchs a pårt, soeye-t i dins ene houtche k' esteut adjokêye so on berga. Ci hutche la, c' esteut come ene grande cwårêye banse avou ene coviete, fwaite avou des treslêyès oizires. Ele tineut so les rujhales do clitchet. On schoupléve li ptit tcherbon ddins, pol ramoenner el måjhon po-z etertini l' feu al shijhe, u po mete dins les fiers a ristinde u dins des viyès lantienes.
Mågré tot i dmoréve todi del cinde so les aires di fåde. Po l' fådeu, c' esteut del piete. C' est po ça k' i faleut waitî di n' nén mete des trop ptitès brantches a l' cûtêye. C' est ç' shoufe la k' a divnou l' noere tere k' on va co bén cweri dins les bwès po mete dins les pots d' fleurs. Les plaeces k' on l' trove, c' est co sovint des ancyinnès aires di fåde.
Les efants vont cweri del noere tere so ene ancyinne aire di fåde.
- On ndè fwait puch asteure, do tcherbon d' bwès ?
- Dji m' dimande todi bén pocwè çki ciste industreye la a tourné a rén ?
On n' a nén aresté d' on plin côp. On nd a fwait tins del guere, mins ç' côp la, c' esteut dedja avou on for avou ene coviete di tole. Cwand i foumive bleu, on l' pleut etcherdjer. Adon, i gn aveut onk avou des shabots d' bwès ki montéve disseu li moye po bouter li calote di tole foû. Les cis k' eterprindént cist ovraedje la, il estént ddja mî montés, il avént ddja tot èn atiray. I prindént des djins do viyaedje po travayî do taeyeus, do findeus u do berweteus. i lzî dnént 150 francs del djournêye dji t' cåze dujusse après li guere, cwand l' pwin costéve a pô près dijh francs do kilo. Djhans ki deus bons ovrîs plént monter onk u k' c' est deus fors so on djoû. Li wangnaedje esteut todi meyeu k' après l' ôte guere. A ç' moumint la i touchént tot bounmint 40, 50 sôs del djournêye.
Et asteure, on n' a pus dandjî d' tcherbon d' bwès ?
Probåbe ki siya ! rén ddja k' po les griyeyes ki dji t' dijheus ersè; et ossu come medicamint pol schite, ca l' tcherbon, ça ressere. Mins dandjereus k' enute, on l' apoite di l' etrindjî, ca i gn e pus nolu ki vôreut passer s' tins a ça avår ci. Les tins ont bén candjî, va. On n' såreut todi pus viker li vikereye did dins l' tins. Nozôtes tot parey, saiss... Portant i gn a co bråmint des payis û çki les ptitès djins sont mo binåjhes do fé d' l' ovraedje di morea po poleur wangnî cwate sôs...
Et k' est çk' i fjhént co d' ôte po åk dins les bwès di ddins l' tins ?
I gn a pont d' fén d' t' aveur å lit enute don, twè ! Alez, la, rimowe tu ! Il est tins d' aler fé chlop, dit-st i l' Lidjeus.
Lucien Mahin, divins: Ene Båke so les Bwès d' l' Årdene, Scaillet, Montignie-le-Tilleul, 1993.
L' istwere del fådreye did pavårci.
Prumire pårteye: li crexhaedje.
1. Li cminçmint del fådreye :
Cwand la foidjreye a rexhou foû des bwès, il a falou do tcherbon d' fåde. On l' lome insi paski l' pus gros esteut fwait avou do bwès d' få (do bwès d' hesse). C' esteut ene dinreye ki n' mankeut waire dins les bwès d' avår ci do tins do Moyinådje.
2. Les anêyes 1500 et des.
Li foidjreye demare po do bon. Les moennes bastixhèt les foidjes d' Orvå (payis d' Tchini). Les signeurs di Mirwå montèt les foidjes des Noûponts. Les mwaisses di foidjes goulèt dins les bwès di hesses a grands côps, et on sort des bentêyes et des bentêyes di tcherbon d' fåde foû des bwès.
3. Les anêyes 1600 et des.
Po waitî di mete on halte-la å sacadjaedje des bwès pal fådreye, les Årtchiducs kimandèt e 1617 k' on n' pout pus dresser dipus d' ene moye di fåde pa dmey djournå d' bwès.
Ci lwè la ni valeut bén seur ki po les teres del Conteye do Lucsimbork (Viance, Transene, Libin, Smu et Maissin pol Tere di Mirwå; et ossu Rdoû, Lesse et Setchrî ki fjhént bande a pårt). Ele ni valeut nén po les teres di Sint Hubert (Hatrivå, Pwès), ni pol dutcheye di Bouyon (Tchonveye, Opont, ene mitan d' Anlè).
A cåze des gueres et des mizéres (c' est l' sieke des maleurs), li foidjreye et li fådriye vicotèt putoit k' ele ni vikèt, pask' i gn a pupont d' ovrîs.
4. Les anêyes 1700 et des.
Li foidjreye riva et fwait si crexhinne. E 1765, les foidjes di Meliè ont galoufé 12.000 coides di bwès. C' est parey dins l' resse do payis ôtrichyin.
Sol Tere di Sint Hubert, l' abé Don Spirlet, ki s' vout afranki des moennes d' Orvå, monte les foidjes do Vå d' Pwès, et pu après, e 1771, li fornea Sint Mitchî.
Dins l' payis d' Lidje, e 1790, i gn aveut co 15 forneas, 13 foidjes, et 4 platenreyes.
(a shure)
Lucyin Mahin, divins: Ene bauke su les bwès d' l' Ârdène, Scaillet, Montignie-le-Tilleul, 1993.
13inme shijhe:
Les troufreyes
Nonnonke Colas (N.C.) - Tén ! Kî çki vla ! C' est bén l' Camile do Long. Et ké noveles après les Hôts Tchamps, hê, valet ?
Camile do Long (C.L.) - Ça va come li tins.
N.C. - Adon, ça n' va nén trop må. Po l' moumint, i gn a les sourds ki rsôtèt et ersè, li solea esteut rodje å coûtchant. Après l' termene di grossès walêyes del samwinne passêye, c' est sene di bon tins. A moens k' ti n' nos ramoennreus ene laide air d' après tes Hôts tchamps. On dit todi ki ni bon vint ni boune djin ni vnèt d' Ôtchamp.
C.L. - A l' veråt d' godi .! (e voeyant li ptit Firmin) - ki ti m' fwais si må dire. C' est les Bådets, ki n' ont kel linwe, ki djhèt ça d' nozôtes. Djourdidju ! Dji n' a nén co passé houte do soû di t'-n ouch ki ti m' cwires dedja tchicane ...
N.C. - Djans, va ! I n' fåt nén touwer tot çk' est crås. T' etins co todi bén l' rizêye, don. Ploye lu djno cwand minme, la !
C.L. - C' est ddja vosse pitit neveus, ça ? Ci sereut surmint l' valet del Fraziye, adon ?
N.C. - Ayoway ! I n' e nén rovyî d' crexhe, dowê ? Et pu, i vént cåzu tos les djoûs a l' shijhe po-z aprinde åk so les cayets des bwès. I serè ttaleure cåzu pus malén k' mi.
P.F. - Rastrindoz on pô, la, mononke !
N.C. - Siya, hê, siya. Tén! twè k' est todi ki rôle les bwès, n' ass nén åk di noû a nos raconter ? Come ça, dji spårneyrè m' raetchon po enute.
C.L. - Taijhe tu, hê ! Dj' esteu enute del vesprêye e Tchamp des Olivîs. C' est on racwén did dirî l' Hé, dilé Contranhé et Belegne, ou çk' i gn aveut les troufreyes di Glaireuse et les troufreyes d' Ôtchamp. Dandjreus ki çou k' on lome les olivîs, c' est on frambjhî ki dene ene sôre di rodje frambåjhe, k' on dit co bén les pûs d' fagne [canneberge]. Mins t' î troves tossu bén les ôtes sôres di frambåjhes, les noeres [myrtille], les rodjes [airelle] et les frambåjhes di leu [airelle des marais]. A ç' plaece la, i gn a seur yeu des minires dins l' tins, ca on rtrove co mwints tas d' pires tot do long do ri del Lådje Fontinne et do rixhea del Fontinne do Grand Zande. Dayeur end a disk' a l' Noere Aiwe et disk' å bî do Serpont.
(Ces hopeas la), c' est des pires ki les cwereus d' ôr etaslént cwand il avént tot fwait leus cweraedjes. K' on dit, la ! Ca tot ça est bén pus vî ki memwere di djin. Çou k' i gn a todi d' seur, c' est k' on-z î a tiré ås troufes. Ttaleure, di dj', dj' a todi manké d' toumer didins on vî trô d' troufî, et co d' on pô k' dj' î dmoreu. C' est k' elle estént fondes, la, ces fosses la : pus hôtes k' èn ome. Et asteure k' eles sont ristopêyes avou des mosrês, c' est målåjhey d' è vey li plaece.
Cwand to rotes sol troufe, c' est come si to t' pormoennreus so ene payasse. Et pu tot d' on côp, vo t' la afagne. Dj' a todi stî seré ttaleure, la, confré. Lacobén k' dji cnoxhe tos les pazeas d' bixhes ki vont sôrti foû di ç' poujhisse la, ca ôtrumint dj' î sereu co. Et c' est k' dji n' aveu personne po-z aler houkî les omes d' Ôtchamps. K' i vnénxhe mete les palans po m' rhaetchî foû, come on fjheut avou les biesses k' î toumént dinltins, cwand on-z aléve co wårder ås vatches avårla.
P.F. - Et kî çk' a bén stî cåvler [creusé] des trôs inla ?
C.L. - Les djins k' alént tirer ås troufes, paret. Voess tu bin, la cint u deus cints ans did ci, li bwès ere tchir, pusk' i gn è-n aveut bråmint di rcwesté po les fådeus fé leu tcherbon d' bwès. C' est ça ki fjheut tourner les foidjes, les fors et les tchåfors. Adon, les ptitès djins si rtapént sol troufe, cwite a vinde leu pårt di bwès beazè tchir. Sol troufreye, l' ovraedje kimincive e moes d' may, cwand on-z aléve fåtchî les fenaesses, les brouhires et les djniesses k' avént poûssî dsu. Ki, ci n' esteut djamåy ki po stiernixheures ca come fon, ça n' valeut rén. Ey eco : ça fjheut d' l' ansene ki n' pourixheut nén dins tere a cåze del vete mosse.
Adon, di dj' , on scrotéve li crosse di wazons so a pô près 20 cintimetes di fond. C' est seulmint a ç' moumint la k' on kmincive a vey li troufe. On-z î tiréve avou ene sôre di longue påle k' on loméve on locet, ucobén on coutea d' troufe, u co, a des plaeces k' i gn a, li påle di troufî. A m'-n avis, c' est ç' no la k' est l' pus jusse, ca l' usteye ritire putoit del påle ki d' ene schoupe u d' ene loce.
On discôpéve des briketes di troufe avou, come des paltêyes di tere ki ti rtoûnes cwand ti foyes dins del foite tere. T' î rtiréves come ça ût a dijh léts d' fond. C' est po ça k' i faleut des schåles po poleur sôrti foû do trô, a l' fén. Et i n' ere nén d' kession di dmorer e fond cwand i gnè vneut ene grosse drache, da. Adon, on catchive vitmint les usteyes didins on ptit trô, et on racoreut a l' coete dins ene barake u ene cahoute di bokion. On côp k' i rifjheut bon, les berweteuses moennint les briketes e-n ene setche plaece et s' les arindjént ele por zeles si bén poleur sigoter.
On les vneut rtourner tos les troes cwate djoûs po k' ele souwénxhe comifåt. Après cwénze djoûs, on-z è pleut fé des ptits monceas, mins e leyant todi des vudes etur les briketes po l' enairaedje. Après on mwès, on les meteut dins des banses et des panîs u des berwetes po les poirter a voye, so l' boird del troufreye. Ca l' tchår n' intréve nén ddins, peur k' i n' s' åreut yeu afagnî. Et pu, laddins, ti n' aveus ni fåsse voye ni roti. Cwand l' tcherêye esteut fwaite, on li rtcheryive a l' måjhon.
P.F. - Et c' esteut po cwè fé, cisse troufe la ?
C.L. - Bén dji t' l' a dit, don: po s' tchåfer. Ki : ça n' broûléve nén foirt bén et ça fjheut ene picante foumire ki t' purdeut a l' goidje. Ça s' sinteut dins tot l' viyaedje. T' as come a Glaireuse, on djheut todi ki cwand t' voeyeus l' prumire måjhon do viyaedje, ti sinteus l' troufe.
P.F. - On n' si tchåféve k' avou ça, insi ?
C.L. - Nén pavår ci. Ciddé, c' ere putoit po-z etertini l' feu deus troes eures a l' nute, udon po cure les cabolêyes. Mins e des plaeces k' i gn a, i n' si tchåfént k' a ça.
N.C. - Li hik, c' est k' ça fjheut del pitite fene cinde ki voléve e poûssire pattavå l' måjhon s' i gn aveut on ptit côp d' air ki rgoléve pa l' tchiminêye. I n' esteut nén d' kestion d' ouxhler tote djoû, la, dins ces måjhons la. Dji m' sovén co come d' enute k' on côp, i gn aveut vnou des djins d' après Oufalijhe ki n' si tchåfént k' a l' troufe; ebén, i n' årint nén cåzu seu edurer l' tcholeur d' on feu d' bwès, la, zels. Il årént stofé, djhént i.
P.F. - On meteut tote li brikete el sitouve u e l' aisse dinltins ?
C.L. - Åy ! Soeye-t i l' troufe, soye-t i des mitchots: c' esteut come des mitchots d' cûtêye; il erént fwait avou des bokets d' troufe ki s' dismantchént foû des briketes; on lzès raboctéve eshonne e lzès tchåspougnant. Ti voes k' on n' pierdeut rén, don, dinltins.
N.C. - Dayeur, ki dji n' ti lais dire, c' esteut les omes k' alént troufler. Mins c' esteut bråmint les femes et ls efants k' alént berweter et rwaitî å souwaedje. I gn a k' i n' î faleut nén dmorer stitchî trop lontins, saiss, dins ces troufreyes la. Cwand t' î aveus travayî tote li sinte djournêye, ti ramassive on må d' tiesse di tos les diales, a t' taper l' binete å meur. Les djins djhént k' c' esteut a cåze des picrons [moustiques]. Mins mi, dj' a idêye ki c' esteut purade li gåz, la. Ca po dire li vraiy, ene troufreye, ci n' est k' ene fermintreye sins air, on pô come dins ene panse du vatche. Dji n' sai nén si t' as ddja veu cwand on trawe on vea ki gonfele. I n' fåt todi djamåy vini foumer dilé l' gåz ki stritche foû, saiss, ca ti griyreus l' cassene. I paret k' c' est l' minme gåz ki padzeu les troufreyes, et co l' minme ki l' ci k' i gn a å dzeu d' on pousse di petrole.
C.L. - C' est k' c' est po ça k' d' esse malén! Et dire k' il a stî a scole cwand les mwaisses alént mexhner, don, ç' veråt la; et co l' djudi del vesprêye, paret, et k' i cnoxhe tant d' cayets! Pusk' i fåt k' dji håynêye mi martchandijhe ossu po n' nén parexhe moens k' èn ôte, dji m' t' èndè va co dire ene so les troufreyes, la, mi. T' î troves totes sôres di yebes ki n' crexhèt k' e ces plaeces la. Dinltins, cwand les romanichels ripassént pa Ôtchamp, i les faleut vey xhåriner didins les troufreyes. I codént des sôres di fleurs k' i lzî faleut po médyî diferins mås, u po-z epwezner les ces ki lezî cwerént mizere. Il î ramassént cobén ås djonkeas, po rtresler les fonds d' tchereye. Il î tcherpént ossu ås cawes di rnåd. C' est ene sôre di mosrê, mins nén come les vetes mosseas, hin. On-z è fjheut ene poure, po mete sol pea cwand t' esteus cxhårdé ubén k' t' aveus l' froyon. Les mosleus erént mwais après zels, ca is contént k' i lzî purdént leu bon mossea.
N.C. - Dji n' è vôreu nén fé on vraiy, mins i m' shonne ki ç' mosrê la, i l' alént rvinde ås Libins beazè tchir. Les "Tchéns" – k' i n' m' oyénxhe nén dire çoula – è fjhént des schovletes et des ramonetes k' estént evoyeyes so Sdan pa gros tchedjmints.
P.F. - Dji voe ki vs estoz foirt å foirt! Dijhoz m' on pô, disk' a cwand k' on-z a saetchî ces dinrêyes la foû des troufreyes ?
C.L. - A Viyance, i gn aveut kékes troufreyes après l' Molén Copene, mins c' esteut del mwaijhe troufe, avou bråmint del tere. Cisse-lale, on n' î a pus tiré après dijh-nouv cint. Mins å Tchamp des Olivîs, les djins d' Ôtchamp î ont co stî troufler disk' a diviè 1925, et les djins d' Glaireuse co après. Ca dji m' rapele ki nosse pere racontéve todi k' i s' aveut co tchåfé a l' troufe après l' ôte guere. Mins, e des viyaedjes k' i gn a, so les fagnes del Hôte Simwès, on-z î åreut co stî tins di ç' guere ci. Ki, avår la, c' est des troufires bråmint pus grandes ki les nosses, la. Onk des viyaedjes d' avår la, Vance – ni Viyance, hin –, ebén les djins did ladrî, on les lome les Troufîs; come a Smu, t' as les Leus.
N.C. - (i nd a-st a Firmin) A m'-n idêye, i sereut tins d' eraler coûtchî, la, mi, m' fi. Ôtrumint, to t' frès co striyî les orayes på pere cwand to rarivrès a l' måjhon.
P.F. - Alez, insi ! Boune nute a tertos.
N.C. et C.L. - Åy, hê, m' fi !
17inme shijhe:
Li taesson.
(Firmin mousse al måjhone sins rén dire, et s' si va ashire a s' plaece, sol pitit xhame djondant li potale. Li nonnonke si tént å coulot, ashid a crås bådet so ene tcheyire. On voet bén k' il a åk a trexhe. Dandjreu k' on n' trinnrè nén al shijhe enute)
- Voess ti bén, don, m' blanc moxhet, rapoirt ås biessesdes bwès, les djins nd ont jamwais k' po l' gros djibî; come nozôtes ersè et dvant ersè: on n' a tchawté ki d' ça long et lådje. Portant des sôres di biesses, t' end as des carabandes dins l' bwès. Prindans l' taesson. La ene biesse ki t' end ôs jamwais cåzer. Portant, c' est pus gros k' ene mizrete, diale m' ancate!
- Eyou çk' i vikèt, don, les taessons ?
- Et bén, i s' rimetèt dins des terêyes k' i fjhèt zels-minmes avou leus pates di fougnant. Ele sont sovint basteyes dins on tiene ki rwaite å midi; et mwints côps ossu a des plaeces k' i gn a bråmint del rotche.
- Pocwè ça ?
- Bén waite bén, la! S' i fougnrént dins l' fråle tere, ele ritoumreut dins l' boyea a fwait k' i l' forèt. Dins del rotche, ça tént des anêyes et des anêyes. I n' ont k' fé d' bwès d' mene po-z abuder les plafonds, la, zels. S' i forèt pa dzo des cawiåds come la l' Rotche Magrite Zabele, li toet del terêye ni pout bén seur må di s' kifoncer. Dj' è respond k' dins leu grande tchambe, i s' î plèt renairi droets come des î sins aler buker a stok å plafond. On côp k' i s' volèt renairi, i polèt tchoezi leu voye po sôrti. Po tchaeke terêye, t' as å bas mot troes u k' c' est cwate rexhowes, et pa des côps disk' a céncwante, cwand i fjhèt des bôres po mwintes familes, comes des viyaedjes. C' est po ça k' on dit todi: pôve taesson ki n' a k' on trô (...)
Dji n' sai nén si t' end as co sovnance, mins viè les anêyes 68-69 par la, cwand i gn a rieu li prumire grande minêye di raedje d' après l' guere, on-z a volou gåzer ås terêyes di rnåd. On waitive di trover tos les trôs d' rexhowe, pwis on les rbouchéve, soeye-t i avou ene grosse pire, soeye-t i avou del tere et des waezons. Après ça, on stritchive li gåz på dierin trô po-z esse seur di stoûfer tot çki vikéve didins. C' esteut l' bea plan k' il avént ponou po rnetyî les rnåds. Ay, mins ç' côp la, il ont bastårné bråmint d' pus d' taessons k' di rnåds. Taiss ki les rnåds, zels, i gn end a schapé bråmint.
- Pocwè ? I n' savèt don rconoxhe ene terêye di taesson d' avou ene di rnåd ?
- C' est k' li rnåd, i nnî fåt waire. Il inme bråmint mî s' rabôrer dins on vî trô d' taesson ki d' foyî ene terêye ki t' direus rén k' da sinne. Ki, si ces djins la srént bén maléns, i sårént vey li diferince d' ene terêye avou des rnåds et ene ou çk' i gn a k' des taessons. A l' intrêye d' ene terêye di taesson ti troves todi on hopea d' tere k' a stî debleyeye foû des galreyes. Et come i rmoussèt todi par la, et k' i n' sont nén si féls ki les rnåds, i s' fwait ene sôre di batchea, come on tobogan, do d' disseu l' moncea d' tere disk' al gueuye del terêye. Et pwis ç' côp la, si c' est tos taessons, ti n' troves pont d' nichtés djondant l' trô: i les vont todi poirter pus lon, dins des ptits gofeas ki fjhèt tines a xhoveures k' il ont foyî zels-minmes dins tere avou leu gretes. Si c' est ene terêye avou des rnåds, ti troves des resses di mougnî et des strons dvant l' ouxh. Po t' dire ki ces halcotîs la ki s' volént rinde mwaisses del nateure, li Bon Diu lezî a metou leu tiesse djusse po warni leu coir: i gåzèt todi do djoû , et i moennèt on derå d' tos les diales avou leu taexhonreye. Li rnåd, c' est on voyaedjeu: do djoû il est todi-st avå les voyes. Pwis, cwand il ôt l' rigodon d' tissots la, il est béntoit ås cwate cints diales. Li taesson, lu, cwand il est seré, i mousse vitmint dins s' bôre. D' ayeurs, i n' è rexhe foû ki del nute. Adon, il esteut bén seur didins dolmint k' on gåzéve do djoû.
- Vos nd ôz ddja veu, vos, des taessons ?
- C' est målåjhey d' les vey, don, pusk' i n' voyaedjèt k' del nute. Po dire-z è vey vraiymint onk, i fåt s' dispierter mo eure. Djusse on côp, la, on nd aveut chlaké onk djus al trake; il aveut stî djondou djusse dirî l' oraye. I n' aveut nén rispité, ça. Mins por mi, c' esteut ene biesse malåde udon ki s' aveut fwait atraper.
- Et bén adon, comint çki vs savoz k' i gn a, si on les voet si målåjheymint ?
- Ti toumes so leus coulêyes et ti voes leus passêyes. Dji t' waeranti kel tere î est rbatowe, saiss, ås plaeces k' il î passèt! Télmint batou pa côps, ti direus k' on-z î a dansé ût djoûs å long. Dji n' di nén k' ces pazeas la n' siervèt nén pa des côps ås tchivroûs u ås bixhes, mins c' est todi l' taesson k' afroye li tchmin, la! Et on côp k' il ont leu passêye, c' est la k' i rotèt tos les djoûs. I gn aveut on côp onk ki vneut del Rotche disk' å paxhi do Mårlî. Ça fwait ene trote di deus kilometes. Et bén, valet, ti n' åreus nén dit k' il åreut pris l' Voye do Molén, hin, mågré k' i pleut ttossu bén côper å court par la. Nonna, c' esteut på Ptit Bwès Poncian et på Prumî Rouvroe k' i pretindeu passer, divant d' wangnî l' Voye di l' Åjhe.
- Di cwè k' i s' nourixhèt, ô nonnonke, ces taessons la ?
- Ô, bråmint d' vermene, des lumçons k' i trovèt dins les håyes, des viers k' i vnèt ramexhner et batant les tcherwaedjes; et pwis co des frutaedjes a leu såjhon: des pemes d' awousse, des pemes di vinaigue ki vnèt so les sureatîs, des coistreces, et des pemes di copete. C' est des poeres k' i s' frént peri: les poeres mitchî, les poeres di longue, les rigåds, les pépés, les bergamotes: i s' è raletchèt, dandjreu, cwand i toumèt l' nez dseu divant k' on n' les vénxhe ramasser. I golèt la ddins come des crive-fwin. Mins c' est co après les biyokes di tchén k' i sont l' pus friyands: cites-lales, on n' pout bén seur må di lzè schôpyî. Minme å miel di malton k' i k' i mougnèt. Ti voes, don, les maltons, i fjhèt come ene wespireye dins tere, sovint dins on royea inte deus coûteures di bokets, u dins on hourlea. Cwand i gn aveut on wastea avår la, et k' les taessons toumént dsu, i l' avént béntoit e l' panse. I s' end årént fotou disk' ås bodenes.
- I n' si fjhèt nén piker pås maltons ?
- Bén nonna, va! Dandjreu k' i goirdjént bén dins on malton u l' ôte ki n' aveut nén yeu l' tins di s' rawaeyî, mins i fåt ene grosse buche po stronner on tchvå: i n' estént nén a ça; c' est deur ki l' diale, don, ces biesses la! Po l' picaedje, dj' a idêye k' i n' polént må a cåze di leus grands poys. C' est avou ces poys la k' on fjheut des brouxhes po les omes si raezer; çou k' on lome blairau, et bén disn l' tins c' esteut fwait avou des poys di taesson.
- Maria deyî, come direut nosse mere, çki dj' end a apris des noûs cayets enute. Mins c' est nén l' tot d' ça! On va waitî d' s' avancî on pô ca dji so fén vané. disk' a dmwin, don, nonnonke!
-Åy!
Lucyin Mahin, divins: Ene bauke su les bwès d' l' Ârdène, Scaillet, Montignie-le-Tilleul, 1993.
La part de taillis distribuée aux habitants de la commune.
22inme shijhe:
Li pårt di virêye.
P.F.: Pitit firmin: enfant qui vient poser des questions à son oncle.; N.C.: Nonnonke Colâs: oncle qui possède le savoir sur les choses de la forêt.; A.S.: L' Albert di Soyire: voisin, s'exprime avec un accent centre-wallon.
P.F. (Pitit Firmin): - Bondjoû, nonnonke !
N.C. (Nonnonke Colâs) - Â', nosse vayant.
P.F. - La dddja ene hapêye ki dji n' ans pus cåzé di nos cayets d' bwès, dowô ? Si vos m' esplicrîz po les pårts di virêye, ô.
N.C. -Dj' inme ostant, la, mi. Ti sårès k' c' est o novelan k' on lijhe les feus. Ça vout dire fé li lisse des manaedjes ki fjhèt do feu por zels tot seus. Adon, on waite cobén d' ectåres di virêye k' on-z a, et pu on met l' partadjaedje a soumission.
P.F. - Kî çki dit dsu ? C' est nén des cis k' c' est leu mestî ?
N.C. - Neni, va. Neni avou. Ci n' est nén des spécialisses. C' est les forestîs, ki c' est leu mestî, don, zels, k' ont stî mzurer les virêyes divant. Et fé ene avirance: i gn a ostant d' ametraedje a pårti po les djins ki dmeurèt o viyaedje.
P.F. - Metans k' c' est mi k' a soumissioné l' pus bas. Ça fwait k' c' est mi k' a l' martchî, adon ?
N.C. - Taiss k' ây. A ç' moumint la, ti vas o bwès avou deus troes soçons, et ti prinds on costé del pårt. Ti hazes 15-20 metes, pu ti fwais ene schere. Ça vout dire ki t' scheres didins l' bwès, a troes u k' c' est cwate mizereus ki rotèt paralelmint. Ti hazeus dijh, cénze, vint metes e ddins, a pô près disk' a tant k' on s' voeyeut d' onk a l' ôte. Li ci k' aveut hazé meteut on ptit côp d' såpe so l' åbe pus on-z avanceut. I rhazeut dijh metes et i rfouteut co on ptit côp d' såpe. Et inla disk' a l' ôte costé del pårt.
P.F. - Et si onk toumeut a tos mwais ?
N.C. - On fjheut todi deus sôres di pårts: les ki-s'-shujhént et les pelmeles. Dins les pelmeles, les limeros ni s' shujhént nén. Ça fwait ki l' ci k' aveut ene mwaijhe plaece dins si prumire pårt, c' est bén d' astcheyance s' i n' ratrapeut nén ene bone plaece dins les pelmeles.
P.F. - Et ça toumeut todi djusse ?
N.C. - S' i gn' aveut des pårts di trop, c' est çk' on lomeut les rcompinses.
P.F. - On lzî meteut des limeros, a tchaeke pårt ?
N.C. - Ayi, t' end aveus deus ki marként l' aroyaedje des pårts avou ene tûle ...
P.F. - ene cwè ?
N.C. - ene tûle, c' est come ene cråsse croye di soyeu... Et gn aveut onk ki markeut so on calpin. Cwand c' estot ene mwaijhe pårt, i lyi fjheut ene båre, u on ptit pont. On djheut k' li pårt esteut pwintêye.
P.F. - Et l' ci ki tcheyeut dsu aveut ene ricompinse, dabôrd ?
N.C. - Ayi. Mins t' end aveus des cis ki n' estént jamwais bén ahessîs, don. I djhént k' leu pårt n' esteut nén trop bele, k' elle åreut dvou-z esse pwintêye. Bén seur, don. Emey les cwate djins, ki marként on n' est jamwais les minmès idêyes, hin. (...) Ça fwait ki, ki t' fwaixhes come ti vous, i gn end aveut todi des cis ki rclamént.
P.F. - I gn aveut todi des cis ki soumissionént po marker ?
N.C. - Si on n' troveut nolu po marker, s' i gn end aveut pont ki soumissionént, don, ebén adon, c' est l' consey k' esteut mwaisse po fé on rabais.
P.F. - Cwè çki c' est d' ça po ene biesse ?
N.C. - On rabais, c' est l' contraire d' ene hôsse. Ça s' fijheut al såle comunåle. Li scretaire dijheut, boutans [supposons], 2000 F. Ti nd aveus onk ki djheut, metans, 1900 F. Onk, 1850 F. Et pu, pus personne ni djheut. Ça fwait k' c' esteut pol ci k' aveut dit 1850 F.
P.F. - Kibén k' ça fjheut del djournêye, ça, vos ?
N.C. - Dji t' cåze did diviè 1960, u avår la. Ça t' fijheut, a l' avirance, hin, 150 F del djoûrnêye. (...)
N.C. - ene anêye, gn aveut des cis k' avént dit: " Alê, dji partadjrans li virêye ". Mins non pus, gn aveut onk des Barakes k' eterprind ça meyeu martchî k' zels. Et vo l' la ki fwait ses pårts. Et i nnî dmeurot on pô. I dit: " Ça frè ene ricompinse po Onté, dit-st i. " I fout on côp d' såpe et i rvént. Mins après, les ôtes lyi avént stî disrandjer ses pårts...
Il a stî ossu ene anêye k' il a falou k' i conténxhe les grifés dins tchaeke pårt, mins il avént ene wangne di rawete po çt ovraedje la.
P.F. - Cwè çki c' esteut d' ça les grifés ?
N.C. - Bén c' est les balivos, don, twè. Divant k' on n' pårtixhe les virêyes, les gåres ont vnou baliver, ça vout dire marker les tchinnes et les gros a n' nén-z abate.
P.F. - Et i n' si trompént jamwais ?
N.C. - O bén siya, va, k' i s' trompént co bén. Gn a ene anêye, li pére da Elvire va po rconoxhe si pårt. Et la k' i n' aveut pont d' pårt, wai. Et i va po reclamer. Et i lyi djhèt: " A nondidjo, siya, hin, twè, k' t' as ene pårt; on nd a fwait a tortos. Dayeur, waite t' as ostant d' grifés dins ti pårt. " Mins il avént minti: i s' avént brouyî avou tous les scrijhaedjes. Et on n' pleut nén rpartadjî, don, po k' il avént toutchî leus sôs. On n' l' a jamwais fwait ki çt anêye la, saiss.
P.F. - Et cwand çk' on-z aveut s' limero ?
N.C. - On scrijheut en avis o laberteke del comene, et onk so l' eglijhe. " On pout vni rtirer si pårt a scole a on té djoû ene tele eure. " Li ci ki n' aveut nén l' tins î aleut après. T' ariveus al sicole. T' aveus l' consey, li tåve et li boesse avou les ptits limeros ddins. T' aveus ossu l' forestî k' esteut la ki markéve les limeros, po fé des procès s' il abatént des åbes k' i n' faleut nén.
P.F. - Les limeros estént ployîs e cwate ?
N.C. - Nonna, il estént dins ene pitite cossete. Cwand t' as oyou les crayons-biks, après 1960, c' esteut on crayon k' on lyi aveut tiré l' mene; ti tchôkeus l' limero o mitan, pus ti rbouxheus avou on ptit boket d' bwès. Ayi hin paski les markeus savént bén les bons limeros, hin, zels. Ôtrumint, i s' årént yeu siervou les prumîs, t' sins bén.
Po sawè kî çki cminçreut l' prumî, ti houkeus on gamén ki trinneut avår la. I droveut l' live avou tos les feus et i tireut ene cossete. C' esteut li prumî no del pådje drovowe k' aveut ç' limero la. Et après on shujheut li lisse des feus. Totes ces tchireyes la, po ki l' partaedje soeye fwait a l' astcheyance, hin, sins tours et sins catours
P.F. - C' esteut a ké såjhon, ça, k' on partaedjeut les virêyes ?
N.C. - I faleut awè partadjî pol moes d' fevrî. Naturelmint, s' i gn aveut del nive, ça trinneut on pô d' pus.
P.F. - Et tortos aveut les minmès coides ?
N.C. - A nonna, hin. Pol bén fé djusse, ti n' l' åreus seu fé. Ça pleut aler do simpe å dobe. On n' aleut cåzer ki d' ça o viyaedje des samwinnes å lon. Ass oyou ene bele pårt ? Ô mi, ça va co. C' est l' Gusse ki nd a ene sakêye, taiss, lu.
P.F. - Kibén d' coides k' on-z aveut so ene pårt.
N.C. - Kibén ? Ça dispindeut des anêyes. I gn a des virêyes ki vnèt mî ene ki l' ôte. Alê, metans cénk shijhs coides.
P.F. - Cwand çk' on cminceut a-z abate.
N.C. - On cminceut a-z abate å moes d' måss. On-z aléve o bwès cwand on-z aveut fwait les mårsaedjes, u cwand i ploveut et k' on n' saveut aler s' les teres. Mins baye tu d' awaite ! I n' faleut nén abate les tcheneas adon.
P.F. - Pocwè, ça, s' i n' estént nén grifés ?
N.C. - Les tcheneas, c' esteut da tinne, mins li schoice, c' esteut nén da tinne. Li martchand k' aveut soumissioné po les schoices aveut disk' å moes d' djulete, å moes d' awousse, po peler les tcheneas. Les djonneas î alént peler inte li fnå et l' awousse. Ci n' est k' après k' on-z aleut abate les pelozeas.
P.F. - Vos m' ôz dit k' les tcheneas, on les peleut a hôteu d' ome. Dj' a veu so on live des fotos k' i metént ene schåle po-z aler peler å dzeu.
N.C. - Ça c' est co pus vî k' nozôtes, la, ça. Et c' esteut pus vite so Smwès et so France k' on peleut insi. I fjhént deus troes pa tchenea sapinse k' on n' dijheut; dj' ô bén: deus longueurs di schoice. Po peler l' teû di dzeu, il atchvalént l' tchenea, ça vout dire, mete ene schåle a tchvå sconte.
(On bouxhe a l' ouxh, et sins ratinde li risponse, la èn ome ki mousse al måjhon.)
N.C. - Tins la l' ome del Soyire. T' î as co pelé, don, twè, ås tcheneas, va, Albert ?
A.S. (L' Albert di Soyire) - Bén ây, va !
P.F. - Racontez on pô comint k' ça aleut ?
A.S. - Â, bén, cwand l' air esteut bén metowe, cwand l' air esteut a bon vint...
P.F. - A bon vint ?
A.S. - Ây, ça, ca cwand elle esteut a bijhe, vos n' è savîz pont aler fé. Et-z estîz avou vosse pèlwè (peloe)...
P.F. - C' est li ptit pèloû (peloe) k' on djheut l' ôte djoû.
A.S. - Et a Masbork ça s' dit on pèleû. Anfén !
Ça fwait k' vos estîz a hôteur d' ome, di dj' , vos fjhîz ene craeye et pu, vos l' findîz disk' al pate, hin. Vos prindîz vosse peloe et vos levîz li schoice, la. Mins, cwand il alént bén, c' esteut ene sacwè, hin ! C' esteut plaijhi. On-z è peleut ddja, taijhoz, so ene djournêye. Mins cwand t' atrapeus des tchinnes di 80 cintimetes di tour, c' esteut ene comission, la, ça. I faleut des grands peloes, adon.
P.F. - Et les schoices, après ?
A.S. - On les meteut so ene souwinne, ene espece di lét, a 20-30 cintimetes di tere, la, po les fé souwer. Et cwand c' esteut l' såjhon k' i faleut loyî les..., les..., les schoices dabôrd, bén to fjheus des boteas d' trinte, trinte-cénk kilos
P.F. - Comint çk' on loyeut les faxheas di schoices ?
A.S. - I faleut aler kê (cweri) des håres. To ls apresteus comifåt al tere, et pus to meteus les schoices dissu. Et pu après, alê, on les loyeut comifåt. On meteut s' pî dsu po rpaker l' faxhea, et pu on rpasseut l' cayet, ... li hård, cwè, po k' li bote ni s' disfwaiye nén
P.F. - Kî çki les moennot voye ?
A.S. - Gn aveut on tchår esprès, hin. To les loyeus, to fjheus on tas. Li tchår passeut motoit ût, dijh djoûs après, hin. C' esteut des tchårs a boû, dinltins avou on boûtî.
Cwand dj' esteu a Soyire, dj' a travayî a 2 francs, mi. Mi fré k' esteut pus vî k' mi, il esteut pus hôt k' mi, lu...
Mins, cwand on peleut ås schoices, on n' waiteut nén a ses poennes, saiss, valet: li pus possibe, hin, li pus possibe !
P.F. - Les tcheneas, on les peleut tortos.
A.S. - Ayi, on les peleut tortos. Vs avîz ene pårt di bwès, hin. Ebén ça, c' est da vosse: l' avîz payî. Ebén, on djoû, li gåre forestî dit "&nbps;on pele dimwin ". Ebén, alê, on-z aleut o bwès et on-z aleut peler les tchinnes. Et pu après, i sondjeut " On va loyî les schoices&nbps;". Alê, et on-z esteut tortos k' on chozeut les schoices, la.
P.F. - Ça fwait k' tot l' viyaedje travayeut e minme tins ?
A.S. - Ayi, ça! ... Et cwand i faleut peler des tchinnes, des cayets insi, hin (50 cm di tour) ebén, po cmincî, i faleut l' laver. On lyi côpeut les doyes comifåt. Savoz bén çki c' est ?
P.F. - Ây: les doyes di l' åbe.
A.S. - Ebén, to fjheus on bea pî, alê..., il est bin arindjî. Et pu après, alê, to prindeus t' grand peloe, et pu alê.
P.F. - Comint k' c' est fwait on peloe ?
A.S. - C' est on grand mantche di bwès, avou on boket d' fier å coron, k' est awijhî assez, la. C' est do fonte, ça, douwê, va.
N.C. - Dji n' vos såreu dire.
A.S. - Et dj' esteu todi avou m' fré, mi, Louwis. Et cwand l' gåre-forestî ariveut: " Hê waitans on pô d' chozer ça comifåt hin; il est avår la, saiss, li gåre forestî. ". Ebén dji rlavéns les doyes comifåt... C' esteut les doyes do tchinne. Et on lyi fjheut des belès doyes. Et pu après cwand t' aveus tiré l' prumire cwace. Adon, t' abateus. On n' conixheut nén co les rcepes [tronçonneuse], hin adon. I faleut abate ça tot al cougneye. A l' abatrece, cwè. C' esteut ene grande hatche, la, li hepe k' on djheut co bén.
P.F. - Li cougnêye, li hepe, li hatche, l' abatrece ! Ki nosse walon est ritche.
N.C. - Ayi, portant nozôtes ki l' cåze, on nos a todi traitî d' ignorants. Et les cis k' estént pus biesses ki leus pîs, mins ki vnént d' Brussele, u les valets des gros ki petént l' francès, c' est zels k' ont yeu les belès plaeces. Et les ptites djins ont rniyî l' walon et cåzer francès a leus efants por zels awè les belès plaeces ossu.
P.F. - Mins asteure, il åront dandjî do walon. Ôtrumint, i sront formougnîs pås Francès dins l' Grand ptit Viyaedje des anêyes 2000 et des, nonna ?
N.C. - Va mete coûtchî tes avuzions, gamén. L' eure des poyes est houte dispu lontins, saiss.
Divins: Li ptite Gazète dou Rasgoutaedje des Bassârdinrèces, l° 17 & 18, 1996
(Ce récit a été composé à partir des témoignages de Albert Mahin, de Transinne recueilli en 1983 et de Albert Lejeune, de Masbourg, recueilli en 1994.)
Textes inédits du projet "ene båke so les bwès d' l' Årdene".
Les trinneus å bwès.
- Et les sapéns, k' i gn a griblé plin les bwès d' asteure, cwè çk' on-z è fwait ?
- T' î abats come t' abats ås hesses. Des côps, t' è scrotes tot on cwåré : c' est çk' on lome ene mijhe a blanc. Mins, pus sovint, on-z a a fé a des eclairceyes. C' est tot bounmint èn aclairixhaedje come on fwait po les betråves, po les cis ki dmeurèt poleur crexhe pus gros. Cwand t' els as yeu abatou et spiné, i les fåt mete a voye. Ça, c' est l' ovraedje des trinneus.
- Come la l' Arsinne do Bon Diu ?
- Ayi ! Téns, Vinoz. Dj' irans shijhner dé lu. I t' è dirè bén, la, lu, des cayets sol trinnaedje.
Vola nos deus djins ki dischindèt li rowele disk' amon l' Arsinne, ki dmeure o minme culot. I scrotèt leus solés après l' racloe et i rxhorbèt leus pîs sol payasson. Li nonnonke clitchteye on ptit côp po dire k' i gn a kékonk et i moussèt tos les deus al måjhon.
L' Arsinne est ki foume si pipe, ashid a crås bådet djondant li stouve. Li Blanche est ki fiye so s' molén dins on racwén dlé li caisse a bwès. Ttossu vite, ele si live po dner des tcheyires ås shijhneus.
On cmince pa plaider do tins et des dinrêyes. Blanche vôreut bén canler on ptit côp sol mwaijhe kidujhance da onk u l' ôte, mins les omes, zels, n' ont nén håsse di rilver ces cayets la. Et pu, i gn a l' gamén, et on n' ragadele nén sol dos des djins dvant on gamén, don ! Tot l' minme, on-z arive å trinnaedje å bwès.
- C' est on mestî k' on n' fijheut waire divant l' guere; dins tos les cas, nén tt ostant k' la enute, dit-st i l' Arsinne. Paski pocwè ? C' est k' on-z a bråmint rplanté å cminçmint des anêyes 1900, et i fåt bén conter 40 ans divant d' poleur cmincî a-z abate. C' est tins del guere k' on nd a scafyî, des sapéns. Et tos les cis k' avént des tchvås estént rkestés po nd aler trinner po les Almands. Li Créchef del Komandature meteut les tchampetes e rote, et il esteut d' kestion d' roter, da, ca ôtrumint, vs estîz bon po Bukenval.
- Et vs astîz payîs po ça ?
- La co bén ! Dj' avéns 40 francs do mete cube. C' esteut l' martchand d' bwès beldje, ki fjheut l' comis po les Almands, ki payive.
- C' esteut bråmint, ça, 40 francs do mete ?
- C' esteut nén trop må. Waite, asteure, on n' a co k' 150 francs do mete. Ki l' hik, a l' eure d' enute, c' est k' i gn a pus waire di tchvås avå les viyaedjes. Et t' as bea dire, i fårè todi les tchvås po ndaler debarder dins les aclairixhaedjes. Ca, minme avou les tchvås, c' est ddja pa des côps rik et rak po passer inte les sapéns. Dins les fagnes ossu, ti n' replaeçrès jamwais li tchvå. Lu, i sait bén dû k' il est l' deur, et i rote dissu d' instint. Dins les mijhes a blanc, la, ma fwè, i fjhèt bén avou leus debardeuses (c' est come on gros tracteur avou ene pêle), mins il ont co todi dandjî do tchvå po ratrocler les trinnêyes.
- Rapoirt ås tchvås, estént i tortos bons po nd aler trinner avou ?
- Ay ! T' î pleus aler soeye-t i avou des cavales, soeye-t i avou des hongues (c' est des tchvås amedés, côpés, cwè), soeye-t i avou des roncins, et minme avou des polins di dpus d' troes ans. I gn a k' i les faleut sognî a l' avoenne.
Ti lzî dneus 12-13 kilos par djoû po on tchvå d' shijh cint kilos. Et k' i n' faleut nén rovyî on suplémint d' four al nute, ca a foice di mougnî l' avoenne, i nd estént disgondis.
Å matén, divant d' demarer, i nd avént on saeyea po zels deus. Pu, t' prindeus co on saeyea po midi, ki t' meteus dins ene pitite muzete esprès. Et a boere, k' i n' faleut nén rovyî ! Ti prindeus todi on bidon dins l' begnon po midi. On côp k' il avént bu dijh lites, i plént roter.
- Et disk' a kéne ådje k' i plèt travayî insi o bwès, insi ?
- Pa des côps, estant co mo vîs. Dj' ans yeu ene cavale di dijh-ût ans; elle aveut yeu noûf polins; elle esteut voûdéye, et pourtant, ele rindeut co bon dvwer. Et ele si fouteut bén pas mal del Mazete, ki n' aveut k' ût ans, télmint k' elle esteut araedjêye a l' ovraedje. Dji lyi aveu fwait rarindjî les dints. Ci n' esteut nén co po dire ene avale-tot, come mwintes tchivås ki trinnèt å bwès. Ele mougnivi plin li calote d' avoenne å matén et a midi, et deus troes djaveas al nute avou do four do pré u do bon setch waeyén.
- Comint çk' on trove les sapéns, cwand on-z arive dins ene pårt a trinner ?
- Il ont stî spinés et sbouxhîs, et pas des côps pelés. Dins l' tins, on peleut ttafwait al raezete, mins non pus, asteure, on n' pele pus k' les grossès tronces, et eco ! Djusse cwand c' est po vinde a l' etrindjir.
Seulmint, les bwès sont stårés plik plok sol côpe, et sovint cou dzeu, cou dzo. Li prumî ovraedje do trinneu, c' est d' les discramyî. Après, i les fåt rlére, ca t' as des bwès d' troes sôres : les balivos, les pilots et les grumes.
Les balivos, c' est les pus ptits : i n' ont k' 20-30 cintimetes di tour. Les pilots, c' est ddja on pô pus gros. C' est des bwès po moenner a l' Olande, por zel basti des måjhons dins les fagnes et les aiwes. Il ont des mzeures bén da leur : t' aveus les " Amsterdam " k' avént 70 di tour; les " Roterdam ", c' esteut cwatru-vint et i gn aveut co ene troejhinme sôre, ki dji nd a pus sovnance. Les grumes, c' ére des grossès tronces ki n' ont nén stî ctaeyeyes a bokets, et ki fjhèt sovint on bon mete cube. Po-z awè li mete cube, i t' fåt ene tronce di vint metes k' åreut 80 d' tour å mitan.
Po les balivos, t' è mets cénk shijh set eshonne, pu t' è ramasses on pus gros po-z achever li trinnêye. Po les tronces di dpus d' on mete, i faleut sovint deus tchvås. Ki: si c' est ene plaece metowe a plat u a valêye, ti freus bén avou onk tot seu. Mins, on tchvå k' i fåt ki trinne tote li sinte djournêye des bwès d' 800 a on mete cube, dji t' preye di croere k' i nd a plin l' cou al nute - si vosse respet -.
Dins l' tins, po les gros, t' aveus çki s' lomeut on tricbale. C' esteut come on gros tchår avou on longou timon, on toirdou aessi, et deus grandès rowes. On-z amoennot l' aessi å dzeu del pate di l' åbe, on lveut l' timon bén hôt po l' aessi vni betcher å bwès et on-z î ateleut li pate. Come ça, cwand l' tchivå haetcheut l' atelêye, li pate ni trinneut nén al tere et ele ni pleut må di dmeurer pindowe après on sto.
Tot ça, ça va tot seu cwand t' est a plat. Mins on côp k' t' es dins les tienes, il est d' kestion d' ateler deus tchvås ås grossès tronces.
D' åbutude, on les met onk dilé l' ôte. Mins dj' a ddja veu des côpes û çk' i les faleut ateler onk divant l' ôte. Ti loyives li colé do prumî a l' avant-trait do deujhinme. I gn a k' pol deujhinme, c' est lu ki rçût tote li tchedje cwand l' prumî dmeure a stok po ene råjhon u l' ôte.
On croet, la, valet, mins c' est on mestî ki l' diale n' a nén volou fé. Et i gn a des cis ki contèt k' on va al grande dicåce. Ay, twè ! Véns î todi cwand c' est dins les fagnes ubén dins les rotches; ti nel moennes nén lådje va ! Ucobén sol copete d' on tiene ki rwaite li côpe. A ç' moumint la, cwand ti demares li trinnêye, i fåt bén waitî a lu ki l' sapén croûlreut djus sol ravier et d' berôder li tchvå et di rtourner l' atelêye. Cwand li houpe è va, il est tins d' esse a s'n afwaire, da, mon-ami !
- Et on côp k' li trinnêye a demaré, ça va tot seu, dandjreu, po l' ci ki sait bén moenner ses tchvås ?
- Vola li hik ! I les fåt sawè moenner. Mins dji t' waerantis k' i gn a dipus d' mwais moenneus di tchvås k' i gn a di mwais tchvås. Li mwais moenneu, c' est l' ci ki bouxhe et ki creye so ses tchvås et ki roveye co bén di lzî dner on pêlon d' avoenne di dringuele, cwand il ont fwait d' l' ovraedje. Avou on bon moenneu, les tchvås divnèt doûs come des agneas. Dj' avéns li Margot, valèt, cwand dji criyeu " hûwe ", elle avanceut; cwand dji criyeu " håwe ", elle aresteut. Po nd aler a håre u a hote, on dneut on ptit côp d' coirdea a droete u a gôtche, et l' tchivå schouteut. Dj' a minme yeu on côp deus ptitès grijhes ki s' moennént totes seules. On n' aveut ddja k' fé di lzî amantchî l' coirdea å colé; on l' agritchive djusse sol coulire et pu hay daday !
Dji m' vas t' è dire ene, la, mi : on dit todi k' i n' fåt nén rmete djin a biesse, don. Mins mi, dji pretind k' i gn a des biesses ki valèt bén mî ki mwintès djins k' i gn a.
On djoû k' i ploveut, dj' esteu a m' dierinne trinnêye, ene grosse tronce di pus d' on mete cube. A on moumint dné, dj' esteu dandjreu on pô distrait, dji stitche li pî inte li trinnêye et on gros sapén ki vneut d' esse sipené. Å minme moumint, - c' est ene fatalité - li tronce si rtoûne d' on plin côp, et dji m' fwai raclaper inte les deus bwès. Dji creye " Håwe ! "; li Margot s' arestêye; dji lyi dit tot doûçmint " huyë, ma bele, huyë, huyë, håwe ! ? ".
Ele a tant fwait k' ele m' a todi distrapé. Dj' a brai, la, m' fi, télmint k' ça m' avaut stî lon. Si ça sreut ene djin, ele ni l' freut motoit nén.
- C' est l' vraiy ki ça dveut-z esse riskeus avou les tronces, les rotches et les coxhes.
- Et les stos, hê, ti, valet ! C' esteut ene cale po waitî di n' si nén emantchî ddins. Ki ça n' est pus rén, don, enute k' on-z abat foirt bas; Mins, dins l' tins, la, cwand on-z abateut co a l' hatche, t' aveus les pates do sapén afiantowes å mitan. Ça fwait k' les stos, c' esteut come des gueuyes di gurnoyes.
- Et cwand vs alîz trinner, vos n' travayîz nén al cinse ?
- Siya, ca siya ! Dji modeu, dji treyeu et dji fjheu li sogne å matén, pu dj' end aleu vè ût eures. Des côps k' on coreut lon, saiss, disk' a Otchamp, dirî l' cinse do Piroe. I faleut harnatcher les tchvås, lezî emantchî l' gorea, li bride, li môrs, l' avant-trait.
- Cwè çki c' est d' ça, l' avant-trait ?
- C' est ene baguete ki tént al vintrire et k' on-z agritche avou on crotchet so l' dizo do colé. Ça espaitche li colé d' basculer sol goidje cwand li tchvå est ki haetche, u ôtrumint i si stronnreut. On côp arivé o bwès, on n' a pus k' a-z emantchî les traits et l' perone.
Po-z ateler l' trinnêye, on agritche on gros sera après l' pate do sapén et on emantche l' ôte dibout, li ci avou èn anea, après l' crotchet del perone. Ki, å djoû d' enute, ki les pates sont côpêyes droetes et k' ele hagnèt co bén dins tere, i gn a des cis k' inmèt mî ateler les bwès pal houpe. Pu, cwand t' arives a voye, i les fåt co arindjî e tas so des coletes.
On sera
- Et kibén çk' on trinne insi so ene djournêye ?
- Cwand c' est k' c' est ås tronces, ti fwais do côp 30-40 metes cubes sol djournêye. Po les balivos, li cubaedje est do côp pus ptit. Dji t' di : 30-40 metes cubes, c' est cwand t' as des tchvås ki s' moennèt bén, la. Cwand ti n' as k' des rosses, li cubaedje discrexhe d' on plin côp. Et cwand c' est ås chablis, c' est co todi bråmint moens.
- Cwè çki c' est å djusse, les chablis ?
- C' est des sapéns k' ont stî råyîs cwand i fwait grande air. On dit todi k' ça n' rapoite nén tant å trinnaedje, mins, por mi, c' est totes coyes. Taiss k' ây k' i gn a des côps des mantches a mete po les distraper, mins i fåt todi nd aler taper èn ouy sol pårt divant, et dmander s' pris a l' asulon, don. On martchand ni waite nén a 15-20 francs do mete po les mete a voye. C' est åjhey a comprinde : les chablis evont todi po on pris d' mizére. Ça fwait ki l' martchand s' î rtrove todi, hin, lu.
- Mon Diu, todi, Firmin, c' est k' l' eure toûne, la ! Ci n' est k' ça s' i n' sreut nén ddja onze eures. I fåt waitî di s' ranairî, douwê, m' vayant.
Blanche, k' a roisté si linne et ses plotes di fiyaedje, vout d' tote foice aprester ene brijhêye di laecea avou del låme pol gamén. I paret k' ça espaitche d' awè li matchurea.
Lucyin Mahin, 1982, nén co eplaidî.
Les cecleus.
- Ké bon feu e vosse måjhon, nonnonke ! C' est k' i fwait ene froedeure di tchén, la, dvant l' ouxh. Dj' a li dbout des doets tot edjalé.
- Mousse et s' t' ashîs a crås bådèt so ç' tcheyire la, wai; et s' toûne li dos å braijhisse. Mi, dji t' va aprester ene boune brijhêye di tchôd laecea po t' rischandi.
- On djheut li samwinne passêye, ô, nonnonke, ki minme les djins ki n' alént nén travayî dins les bwès, il avént tot d' minme des mestîs ki les î faleut do bwès po.
- Djusse ! T' aveus les mnujhîs; t' aveus les tchårlîs; ti raveus dins des viyaedjes k' i gn a, des shabotîs. Ça, ti nd aveus après Ôtchamp, après Nåwinne... C' est des payis d' hesses, don, tot ça ! Paski les shabots, i les sbloként dins del hesse, u co bén dins del bôle ... Pu, t' aveus les gôrlîs. Minme zels, il avént dandjî d' bwès po fé les estales do colé. Ci côp la, t' aveus les cecleus.
- Cwè çk' i boutiként po åk, zels, ces cecleus la ?
- I fjhént des cekes di bwès, k' on-z emantchive on fén gril après, po-z awè on raidje. Ti sais bén, don, on raidje come po les boledjîs passer li farene, ene sôre di grosse passete, cwè !
- Dji n' comprinds nén comint çk' i fjhént ça di bwès.
- Ci n' esteut ki l' tour k' esteut di bwès; li treye, c' esteut d' fier; Po l' tour, i faleut tchoezi des royetes di bele prope hesse, sovint dins ene grande droete tronce di fawele. Adon, i copént come si t' åreus dit deus metes, pu i findént l' boket so cwårtî.
- Comint ça ?
- Et bén, i prindént l' merlin et les cougnets; i l' rfindént e deus å fén mitan; pu, i rfindént co tchaeke mitan e deus. Li boket k' e rexhe, c' est on cwårtî. Adon, i rsoyént tchaeke cwårtî a plantches.
- Comint k' il soyént a plantches, å ruban ?
- Taiss ki nonna, don, grand zozo k' t' es ! I gn aveut pont d' electrike, hin, di ç' tins la. Tot s' fijheut al mwin; riseper å long, ça, c'&nbps;esteut ene kerwêye, la. I faleut mete li bwès so deus gades å dzeu d' on trô. Pu, i gn aveut onk des soyeus ki s' aleut adjoker so on ptit plantchî emantchî etur les deus gades, et s' conte do bwès. L' ôte des soyeus, lu, moussive o trô. Li ci k' esteu å dzeu, i dveut mo dårer, saiss, lu, po haetchî li rcepe, cwand ele esteut arivêye å dzo; Et pu, c' esteut lu ki moennéve li rcepaedje. Ci côp la, li ci k' esteut metou dins l' trô, i n' aveut k' a haetchî li rcepe al valêye, mins il è mougnive, saiss, lu, des soyweres, tote li sinte djournêye.
- Et metans k' il avént soyî ene plantche, comint k' i l' polént fletcher po-z è fé on ceke ?
- Vo l' la, l' nuk, dit-st i l' soyeu ! Ça n' aleut nén todi tot seu, va. Po cmincî, i dvént plèner les plantches. Plèner on bwès, c' est-z è tirer des screpes foû avou on plane. Ti sais bin, don, on plène, c' est on cizea a deus mwins. Avou ça, t' aveus des plantches a pô près lisses. Et les screpes, li feme vineut les ramasser dins ene banse por leye raloumer l' feu. C' est come si t' direus enute k' on prind les rututus d' rabot. On côp k' li plantche esteut bén screpêye, i l' bolént dins del tchôde aiwe, por leye, après, li poleur verdjiyer tot doûçmint, et pu fletcher a fwait, si ele si vleut bén dner. Ki, pa des côps, i l' faleut co rimete a boure et a parboure. Al fén des féns, cwand ele esteut tournêye tote houte, on djheut k' ele esteut ceklêye. A ç' moumint la, i l' faleut co loyî. Adon, ele esteut bone po l' martchand li vni kere.
(Page sœur avec les wallons locaux du 20e siècle, et les textes français). Pådje di "Ene Bauke" avou l' accint d' Transene.
Si des mots difficiles se présentent à vous sur ces pages, allez voir s'il ne sont pas expliqués dans le Splitchant motî do walon (avec brève traduction française).
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
(Back textes Louline Voye) Hay ervoye sol pådje des scrijhaedjes da Louline Voye
(Back page Louline Voye) Hay ervoye sol pådje da Louline Voye
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
Sicrijhaedjes eplaidîs so les fyis avou l' åjhmince do scrijheu. On les pout rcopyî et redjårber tot rahoucant l' adresse did so les fyis.
Édition en ligne explicitement autorisée par l'auteur. Reproduction et adaptations autorisées en citant la source Internet.
